هوش مصنوعی در فرایند اجتهاد خودکفا نیست
مبلغ/ مبلغی با طرح این سؤال که آیا هوش مصنوعی می‌تواند اول تا آخر اجتهاد را انجام دهد و خودکفا باشد و کل مسیر را طی کند، بیان کرد: ابداً، زیرا اجتهاد خیلی حساس است و هوش مصنوعی باید از هوش بشری عبور کند و نتایج هوش مصنوعی باید در دستگاه هوش بشری آنالیز و نیز به کار گرفته و نقایص آن برطرف شود.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، احمد مبلغی، استاد سطح خارج حوزه علمیه، در نشست علمی «کارکرد هوش مصنوعی در فرایند اجتهاد»، که از سوی دفتر مطالعات و ارتباطات اسلامی حوزه برگزار شد، گفت: هوش مصنوعی در پزشکی، اقتصاد، تجارت، سلامت و علوم انسانی و تجربی استفاده می‌شود و این امر رو به تزاید و گسترش است و نمی‌دانیم در آینده استفاده از این ابزار چه تحولاتی را در جهان ایجاد خواهد کرد.
استاد سطح خارج فقه و اصول حوزه علمیه با اشاره به اهمیت هوش مصنوعی، افزود: هوش مصنوعی چون به اطلاعات غیرمستقل راه می‌یابد و آن را تجمیع و تحلیل و یکپارچه‌سازی می‌کند و سرعت تحلیل و تجمیع دارد، نتایجی دارد؛ اولاً سبب می‌شود پیچیدگی‌هایی که ذهن انسانی نمی‌تواند بر آن غلبه کند، هوش مصنوعی توانایی‌اش را داشته باشد. البته پیچیدگی‌هایی هم وجود دارد که این نوع هوش نمی‌تواند از پس آن برآید. ثانیاً فضاهای جدید گشوده و ثالثاً ادبیات و اصطلاحات علمی تقویت می‌شود.
مبلغی با طرح این پرسش که آیا از هوش مصنوعی می‌توان در کارهای مختلف از جمله اجتهاد استفاده کنیم، اظهار کرد: اجتهاد یک عمل پیچیده مترقی ذو ابعاد محسوب می‌شود و کوچه‌پس‌کوچه‌هایی که روبه‌روی فقیه است طولانی و سخت است تا به مقصد نایل شود. وقتی که بوعلی سینا با وجود قدرت فکری و ذهنی به اجتهاد رسید، خضوع و خشوع داشت و دقت می‌کرد که به خطا نرود، ولی این دلیل بر آن نیست که نتوانیم از آن استفاده کنیم. البته ما فقه را ساده می‌گیریم و پرونده یک موضوع فقهی را باز و فکر می‌کنیم می‌توانیم به سادگی آن را ببندیم، ولی گاهی چاله‌هایی در مسیر وجود دارد که انسان ممکن است در آن بیفتد و گرفتار پیشفرضها شود، پس باید حساب‌شده به سراغ آن رفت.
نتایج شگفت‌آور کاربرد هوش مصنوعی در اجتهاد
وی با اشاره به نتایج و چشم‌انداز به‌کارگیری هوش مصنوعی در اجتهاد، گفت: هوش مصنوعی می‌تواند زوایای بسیار مهمی را در اجتهاد مشخص کند که شگفت‌انگیز است. همچنین اگر هوش مصنوعی با دقت در معلومات به کار گرفته شود، می‌تواند مفاهیم و اصطلاحات فقهی را ارتقا بخشد یا مواضع به‌کارگیری آن را با دقت بیشتر در اختیار قرار دهد، یعنی دستگاه واژه‌سازی در فقه ارتقا خواهد یافت و اگر ۳۰ سال طول می‌کشید تا اصطلاحات جدید خلق شود، امروزه با زمان بسیار اندکی ممکن می‌شود. خیلی از شخصیت‌های فقهی مانند شهید صدر به دنبال این بودند که بتوانند لباس حقوق را بر تن فقه بپوشانند و بدون اینکه از اصالت فقه و رجوع به مصادر اصلی آن کاسته شود، عرصه‌های حقوق را درنوردند و منطق حقوقی تولید کنند. این کار انجام نشده است. ناگزیریم که فقه را ملبس به لباس حقوق کنیم، بدون اینکه منطق آن از بین برود منطق حقوقی بگیرد.
عضو مجلس خبرگان رهبری اضافه کرد: شهید صدر در کتاب فتاوای واضحه به این سمت حرکت کرده است، ولی تا رسیدن به نقطه‌ای که بتواند پاسخگوی نیازهای حقوقی دنیای امروز باشد فاصله دارد. بنابراین باید درباره این موضوع اندیشید و مسیر دشوار است. البته در فضای اهل سنت کارهایی انجام شده، ولی اینکه بتوان به فقه لباس حقوقی پوشاند دشوار است. اگر از هوش مصنوعی استفاده کنیم، می‌توانیم بهره‌‌هایی داشته باشیم و فقه را به حقوق تبدیل کنیم. همچنین مرحوم آیت‌الله شاهرودی به سمت این موضوع پیش رفتند و خیلی کوشیدند و حتی منطق حقوقی هم اضافه کنند.
فایده هوش مصنوعی
استاد سطح خارج حوزه علمیه اظهار کرد: فایده دیگر هوش مصنوعی در اجتهاد، رفتن به دل تاریخ است که آرزوی فقهای دقیق‌اندیش مانند امام(ره) و شهید صدر است. دیدن تحول تاریخی و کشاندن تاریخ به سمت مساعدت اجتهاد و منبع قرار گرفتن برای مجتهد می‌تواند به اجتهاد کمک کند؛ فایده دیگر، سر زدن به پیش‌فرضهاست، زیرا برخی در جایی که نمی‌دانند و حس نمی‌کنند تحت تأثیر پیشفرضها قرار می‌گیرند، علم فلسفة الفقه از پس این کار برمی‌آید. بحث پیشفرضها مهم است، زیرا ممکن است در اجتهاد به صورت نامحسوس تحت تأثیر پیش‌فرض‌های گذشتگان قرار بگیریم و این روند تداوم یابد ولی هوش مصنوعی می‌تواند اطلاعاتی به ما بدهد تا پیش‌فرض‌های یک فقیه را در دوره‌ای فهم کنیم. اگر گفته شود که پیش‌فرض لازم نیست، این ضعف در بحث اجتهاد است و اینکه مجتهد آن را دست‌کم گرفته و اگر گفته شود که با کمک هوش مصنوعی می‌توانیم زوایای تاریخ را دریابیم آن هم خطای فاحشی است، زیرا هوش مصنوعی گشاینده و تسهیل‌گر است.
مبغلی با اشاره به کارکردهای هوش مصنوعی در اجتهاد، اضافه کرد: هوش مصنوعی باعث تجمیع اطلاعات می‌شود، زیرا یکی از ضعف‌های ما این است که در فقه، اطلاعات کافی نداریم و کسی می‌خواهد کاری را در مدت کوتاهی انجام دهد، ولی گلوی برخی موضوعات در تطور تاریخی فشرده و نیز دچار حالات مختلف شده است؛ مثلاً واژگانی در دوره معصوم یک مفهوم و الان مفهوم دیگری دارد.
تسهیل‌گری هوش مصنوعی برای فقه
وی افزود: هوش مصنوعی می‌تواند اطلاعات را ترکیب کند. همچنین معرفی ماهیت موضوعات جدید از دیگر کمک‌های هوش مصنوعی به اجتهاد است. بعد از انقلاب، از عنوان موضوع‌شناسی در حوزه علمیه استفاده شد که در حقیقت نام آن هست و خودش نیست. هوش مصنوعی حداقل قدرت دارد که بخشی از اطلاعات اساسی ماهوی و مهم را در اختیارما قرار دهد تا حقیقت موضوع‌شناسی رخ دهد و به حق موضوع برسیم، به خصوص در مسائل اجتماعی، پزشکی و… .
مبلغی بیان کرد: باید جامعه و سنن الهی حاکم بر جامعه را بشناسیم و موضوع را از دل چنین جامعه پیچیده بیرون بیاوریم و بعد اجتهاد کنیم نه اینکه صرفاً با ذهنیت اولیه، موضوعی را تعیین کنیم؛ امروز موضوعات اجتماعی ابعاد مختلفی به خود گرفته است و هنوز به قوام نرسیده ماهیت متفاوتی می‌یابند. بنده در کنفرانسی درباره آینده‌پژوهی گفتم که به دلیل اینکه فاصله حال و آینده خیلی کم شده، تا بخواهیم حکمی بدهیم موضوع عوض شده است. در مجموع فقیه باید از هوش مصنوعی استفاده کند، زیرا در غیر این صورت به راه‌هایی خواهد رفت که به صلاح دین و فقه نیست.
عضو مجلس خبرگان رهبری با بیان اینکه ایجاد احتمالات از دیگر فواید هوش مصنوعی است، اظهار کرد: برخی مراجع مانند شیخ انصاری و امام(ره)، قدرت احتمال دادن بالایی داشتند و اگر از هوش مصنوعی بهره ببریم، این قدرت بالاتر خواهد رفت و شکاف‌های زیادی را در عرصه اجتهاد پر می‌کند که شکاف احتمالات، شکاف در شناخت موضوعات معاصر، ترکیب کردن و پیوند معلومات و اطلاعات مهمترین آنهاست.
استاد سطح خارج حوزه علمیه با طرح این سؤال که آیا هوش مصنوعی می‌تواند اول تا آخر اجتهاد را انجام دهد و خودکفا باشد و کل مسیر را طی کند، بیان کرد: ابداً، زیرا اجتهاد خیلی حساس است و هوش مصنوعی باید از هوش بشری عبور کند و نتایج هوش مصنوعی باید در دستگاه هوش بشری آنالیز و نیز به کار گرفته و نقایص آن برطرف شود و انسان می‌تواند با هوش خود اجتهاد را به فرجام برساند و هوش مصنوعی توان چنین کاری را ندارد.