سایه سنگین سکوت در خانواده

به گزارش «مبلغ» به نقل از رسالت، بی‌توجهی به مقوله گفت‌وگو در خانواده، موجب تضعیف بنیاد این نهاد مهم اجتماعی و مهم‌تر از آن، بروز انواع آسیب‌های اجتماعی در جامعه شده است. مهارت گفت‌وگو در بین اعضا برای تحکیم بنیان خانواده و باهدف پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی از ضرورت‌های این نهاد است که مورد غفلت واقع‌شده و موجب تضعیف و اختلال در پیوند میان فرزندان و والدین شده است.
بر اساس مطالعات انجام‌شده برای داشتن خانواده‌ای سالم، در طول شبانه‌روز باید هزار و ۵۰۰ کلمه میان اعضای خانواده مبادله شود درحالی‌که اکنون به ۵۰۰ کلمه کاهش‌یافته و این رقم در استان‌های کشور متفاوت است، در مطالعه دیگری گفته‌شده در ۱۰ سال پیش تاکنون گفت‌وگوی میان اعضای خانواده ایرانی از ۲ ساعت به ۲۰ دقیقه کاهش‌یافته و این آمار گاه به ۱۵ دقیقه هم می‌رسد.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با اشاره به بحران کاهش گفت‌وگوی میان خانواده‌ها گفته است که تکنولوژی زندگی خانواده‌های ایرانی را تحت‌الشعاع قرار داده است.

سید حسن موسوی چلک درخصوص کاهش میزان گفت‌وگوی میان خانواده‌ها مطرح کرده: از چند زاویه باید به این موضوع نگاه کرد. امروز ساختار خانواده در مقایسه با گذشته تغییر کرده به این معنی که از خانواده گسترده به سمت خانواده هسته‌ای حرکت کردیم یعنی پدربزرگ و مادربزرگ یا پدر و مادرهای پیر مانند گذشته در تعاملات خانواده‌ها جایگاهی ندارند. درگذشته شب‌نشینی‌ها و جمع شدن اعضای خانواده‌ها در کنار بزرگان و مادربزرگ و پدربزرگ صورت می‌گرفت اما اکنون در ساختاری زندگی می‌کنیم که با گذشته متفاوت است. امروز بیش از ۷۰ درصد خانواده‌ها در شهر و ۳۰ درصد در روستاها زندگی می‌کنند درحالی‌که این موضوع درگذشته برعکس بوده است.

 نقش تکنولوژی در کاهش گفت‌وگوی میان خانواده‌ها

البته اقتضای زندگی شهری و روستایی نیز از یکدیگر متفاوت است، فرصت باهم بودن در روستا بیش از شهر است. علاوه بر این مشغله‌های زندگی در روستا کمتر است و در مقابل روابط اجتماعی نیز گسترده‌، عاطفی‌ و ساده‌تر از زندگی در شهر است. اقتضای زندگی در محیط شهر به‌گونه‌ای است که در بسیاری از موارد حتی همسایه‌ها یکدیگر را نمی‌شناسند درصورتی‌که درگذشته این‌گونه نبوده و مراودات بیشتر بوده است. از سوی دیگر، در حال حاضر خانواده با مشکلات زیاد و متنوع، مباحث و تحولات سریعی روبه روست. در این دوران که معروف به «در حال گذار» است انقلاب دیجیتال  و شکل‌گیری تفکر نسل جدید رخ‌داده و این امر موجب شکاف بین نسلی شده است. نسل جدید بیشتر با تکنولوژی جدید بزرگ می‌شوند تا با والدین خود. اگر بچه‌ها درگذشته سؤالات خود را از والدین می‌پرسیدند در حال حاضر سؤالات خود را از گوگل می‌پرسند و گوگل هم به آن‌ها جواب دقیقی می‌دهد.

موسوی چلک با اشاره به نقش تکنولوژی در راستای کاهش گفت‌وگوی میان خانواده‌ها عنوان می‌کند: درگذشته تکنولوژی مثل امروز نبود. در وضع فعلی شاهد انواع شبکه‌های تلویزیونی، ماهواره، شبکه‌های اجتماعی و فناوری‌های نوین هستیم که زندگی را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. در سبک زندگی باید بستر را برای گفت‌وگوهای کیفی در درون خانواده فراهم کرد.

 گفت‌وگو و افزایش امنیت روانی خانواده

رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران اضافه می‌کند که حدود هشت سال قبل که تکنولوژی مثل امروز گسترده نبود، پژوهشی درباره فرهنگ گفت‌وگو در میان خانواده‌های ایرانی انجام دادم که نتیجه این پژوهش مشخص کرد میانگین گفت‌وگوی خانواده‌ها به ۱۵ دقیقه هم نمی‌رسید، محتوای آن ۱۵ دقیقه گفت‌وگو نیز درباره موضوعات مربوط به دیگران بود و خانواده‌ها کمتر درباره خودشان صحبت می‌کردند و عمدتا این گفت‌وگوها نیز بی‌نتیجه بود. بنابراین پیش‌فرض ما این است که تکنولوژی بر کاهش میزان گفت‌وگو تأثیر می‌گذارد.

رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با تأکید براینکه خانواده‌ها باید فرهنگ گفت‌وگو را یاد بگیرند، بیان می‌کند: خانواده‌ها باید بدانند که چه زمانی باهم صحبت کنند، این زمان باید مفید باشد. نباید همه صحبت‌‌ها هنگام غذا خوردن باشد. از طرفی باید موضوعاتی برای گفت‌وگو انتخاب شود که برای همه افراد خانواده جذابیت دارد. موضوعاتی را که می‌دانیم اگر مطرح شود به دعوا ختم می‌شود، نباید مطرح کنیم. بنابراین خود کلمات نیز در کیفیت گفت‌وگو تأثیرگذار است و کلماتی که بار منفی دارند، نباید استفاده شود.

بسیاری از صاحب‌نظران به این مسئله اذعان دارند که گفت‌وگو نوعی مهارت است، براین اساس معتقدند، خانواده‌ها باید یاد بگیرند که شنونده‌های خوبی باشند. همه این موارد می‌تواند به کیفیت گفت‌وگو منجر شود چراکه گفت‌وگوی خوب، صمیمیت را درون خانواده‌ها افزایش می‌دهد. بدون شک گفت‌وگوی میان خانواده‌ها می‌تواند گذشت و مدارا را افزایش دهد. قرار نیست در زندگی مشترک کسی شبیه دیگری شود اما می‌توان با گفت‌وگو امنیت روانی خانواده را افزایش داد.

 آموزش مهارت گفت‌وگو

رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران بر این موضوع صحه می‌گذارد که باید به خانواده‌ها مهارت گفت‌وگو  را آموزش داد، چراکه به هر ترتیب گفت‌وگو نوعی مهارت است که خانواده‌ها باید یاد بگیرند چه زمانی و چگونه صحبت کنند به همین دلیل اگر قرار است فرهنگ گفت‌وگو در میان جامعه جا بیفتد باید مهارت گفت‌وگو را یاد بگیریم.

«ما گفت‌و‌گو را برای گفت‌و‌گو انجام نمی‌دهیم بلکه از آن نتیجه‌ای را اراده می‌کنیم. ازاین‌رو در هر گفت‌و‌گو باید متوجه نتیجه آن باشیم. اینجاست که ضرورت مهارت‌های گفت‌و‌گو پیش می‌آید. فرض کنید در برابر فردی قرارگرفته‌اید که عقاید شمارا قبول ندارد. ممکن است همان ابتدا به او بگوییم که ما عقاید هم را قبول نداریم پس گفت‌و‌گو معنایی ندارد! اما هنر ما می‌تواند این باشد که از ابتدا جهات مثبت و اشتراک رامطرح کنیم و گفت‌و‌گو را گرم‌کنیم آنگاه آرام‌آرام جهات اختلاف را به میان بکشیم. چراکه پیش‌تر پذیرفته‌ایم که هیچ گفت‌و‌گویی وجود ندارد که در تمام ابعاد آن افراد باهم موافق باشند.» (دکتر ساروخانی، استاد جامعه‌شناسی ارتباطات) به‌هرروی چالش کاهش گفت‌وگو در میان خانواده‌های ایرانی یک آسیب مهم قلمداد می‌شود که سال ۹۷ معاون رئیس‌جمهور وقت پیشنهادی را در خصوص «طرح ملی گفت‌وگوی خانواده» به‌منظور تقویت مهارت‌های ارتباطی، انسجام وهمگرایی بیشتر در درون خانواده و کاستن از اختلال ارتباطی ارائه کرد و طی اجرای آن قرار بود مهارت ارتباطی و گفت‌و‌گو از فرد شروع و بعد این مهارت ارتباطی در بین اعضای خانواده و در سطح جامعه و بعد در سطح جهان گسترش یابد.

آن‌طور که معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهور وقت، بیان کرده، طرح گفت‌و‌گوی خانواده در سطح بین‌الملل و با شکل گرفتن مرکز بین‌المللی تعالی گفت‌و‌گوی خانواده توسط معاونت زنان و با همکاری آیسسکو ایجاد و در این راستا نشست‌هایی با کشورهای مختلف برگزار شد. او بابیان اینکه موضوع خانواده به مفهوم عام آن در تمام دنیا مطرح و مسئله اختلال ارتباطی ازجمله مسائل اصلی آن است، به طرح گفت‌و‌گوی ملی خانواده اشاره‌کرده و گفته است: به دلیل اهمیت کار و اثرگذاری آن امیدواریم دولت سیزدهم این طرح را ادامه دهد.

مطابق اظهارات معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهور وقت هدف اصلی این طرح‌ تقویت  و تحکیم خانواده ایرانی از طریق تقویت مهارت‌های ارتباطی و شناخت بیشتر معضلات خانواده ایرانی در بعد ارتباطات بین اعضا و کمک به اعضای خانواده است تا مهارت‌های خود را ارتقاء دهند و در برابر آسیب‌ها و مشکلاتی که هست و خانواده از آن ناحیه آسیب می‌بیند استحکام لازم را داشته باشند.

او پیش‌تر ابراز امیدواری کرده بود که اگر این طرح‌ به هر دلیلی در دولت سیزدهم متوقف شد قاعدتا با توجه به نقشی که تشکل‌ها در این زمینه‌دارند و معمولا راهبری این حرکت را به‌عنوان یک جریان اجتماعی تشکل‌ها برعهده‌گرفته‌اند، انتظار می‌رود تشکل‌ها مسیر تقویت مهارت‌های ارتباطی در جامعه و خانواده را توسعه و ادامه دهند تا شاهد توقف این مسیر نباشیم.

چراکه این موضوع، زمینه‌ساز طلاق‌های عاطفی زیادی در جامعه ایران بوده و بسیاری از جامعه شناسان در رسانه‌ها به تبیین این مسئله پرداختند، که هنگامی‌که گفته می‌شود از هر دو ازدواج یک ازدواج در مرحله طلاق عاطفی است بدان معناست که خانواده‌ها گفت‌و‌گو نمی‌کنند. زوج‌ها در کنار هم زندگی می‌کنند، ولی ارتباط کلامی و عاطفی بین آن‌ها کم‌رنگ است و یا وجود ندارد.

برخی از رسانه‌ها نیز طی سال‌های اخیر با استناد به هشدارهای دفتر آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی تصریح کرده‌اند که نظام خانواده در ایران یکی از نظام‌های قدیمی در شکل‌دهی سنت‌ها، آداب‌ورسوم اجتماعی و خانوادگی بوده و صمیمیت بین اعضا یکی از موارد مهم در خانواده‌های موفق است.ارتباط نزدیک، گفت‌و‌گوی صمیمانه و رفع مشکلات با گفت‌و‌گو از بهترین راه‌حل‌های رسیدن به تفاهم در میان خانواده‌ها و لذت بردن از کانون گرم خانواده است.فراگیری مهارت و هنرگفت‌و‌گو بسیار مهم است چراکه در جامعه امروزی ایران پایین آمدن نرخ گفت‌و‌گو بحرانی است که گریبان‌گیر خانواده‌های ایرانی شده است.بسیاری از آسیب‌هایی که متوجه یک خانواده می‌شود در اثر عدم رسیدن به نقطه تفاهم ایجاد می‌شود، تفاهم از گفت‌و‌گو بین اعضا خانواده شکل می‌گیرد و همه افراد باید یاد بگیرند که هر مسئله‌ای را چه مثبت و منفی با گفت‌و‌گو حل و به راه‌حل مسالمت‌آمیز دست یابند. جلایی پور یکی از جامعه شناسان این حوزه اعتقاد دارد در زمان حاضر خانواده‌های ایرانی روزبه‌روز از خانواده‌ سنتی فاصله می‌گیرند و به سمت خانواده‌ مدنی پیش می‌روند.در این شرایط گذار « گفت‌و‌گو و شنیدن‌های باکیفیت»یکی از ضرورت‌های جامعه و خانواده‌های ماست.

اساسا مهارت گفت‌و‌گو را باید از کودکی تمرین کرد. اما متأسفانه نظام آموزشی ما دانش آموزان را به‌عنوان افراد گفت‌و‌گو محور تربیت نکرده و این مسئله یک معضل و بحران است که در کشور شکل‌گرفته و موجب بحران سکوت در خانواده‌ها شده است.افشین طباطبایی، نویسنده و پژوهشگر این حوزه نیز اعتقاد دارد مهارت گفت‌و‌گو به دوران کودکی انسان برمی‌گردد، اما متأسفانه در بسیاری از خانواده‌های ایرانی پدرومادر این امکان را برای فرزندان فراهم نمی‌کنند که خواسته‌ها و مشکلاتشان را از طریق گفت‌و‌گو حل کنند. بهترین روش برای حل مشکلات استفاده از گفت‌و‌گو و مذاکره با طرف یا طرف‌های مقابل است. وقتی افراد این توانایی را نداشته باشند، به کارهای دیگر دست می‌زنند.

انسان‌ ذاتا موجودی اجتماعی است و برای حفظ بقا نیاز به تعامل با دیگران دارد. گفت‌و‌گو و صحبت کردن از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی بین افراد است. افراد از طریق گفت‌و‌گو، اهداف، عقاید، نیازها و خواسته‌های خود را بیان می‌کنند. از همین رو صحبت کردن و تعامل با خانواده و اطرافیان از ابعاد سلامت روان محسوب می‌شود.

  آسیب‌های عدم گفت‌و‌گو اعضای خانواده با یکدیگر

امروزه پیشرفت تکنولوژی و دسترسی راحت‌تر به محیط مجازی به‌رغم استفاده‌های مفیدی که دارد و مشکلات معیشتی که موجب دغدغه ذهنی والدین شده است، موجب دوری اعضای خانواده از یکدیگر شده، این دوری رفته‌رفته سبب می‌شود اعضا از یکدیگر فاصله عاطفی و معنوی بگیرند و صرفا فیزیک آن‌ها در زیر یک سقف کنار هم باشد. در این شرایط افراد درخانواده کمترین گفت‌و‌گو و مراودات را باهم دارند. این موضوع آسیب‌های بسیاری را به همراه دارد. طلاق عاطفی، سست شدن بنیان خانواده، از هم گسستگی اعضا، از بین رفتن صمیمیت خانواده، افزایش شکاف نسل‌ها تنها بخشی از عوارض مخرب عدم گفت‌و‌گو در خانواده است. طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده منشأ بسیاری از خشونت‌ها از نداشتن تعامل همدلانه و گفت‌و‌گو صحیح با یکدیگر است. عدم مهارت در گفت‌و‌گو موجب بالا رفتن سوءتفاهم و ایجاد خشونت لفظی در میان خانواده‌ها شده که پدیده بزرگ در آسیب رساندن به ارکان خانواده است.

خانواده اولین نهاد اجتماعی است که فرد در آن رشد می‌کند. شخصیت افراد تحت شیوه تربیتی والدین و در خانواده شکل می‌گیرد. والدینی که برای تربیت فرزندان خود وقت زیادی نمی‌گذارند و مشغول کار، دغدغه‌های شخصی، محیط مجازی و.. هستند، عموما قادر به تربیت صحیح کودکان خود نیستند. خانواده‌های موفق با آگاهی از اصول تربیتی صحیح، فرزندانی سالم و شاد تحویل جامعه می‌دهند. یکی از اصول تربیتی وقت گذاشتن برای صحبت کردن با یکدیگر است. در زمان‌هایی که به گفت‌و‌گو اختصاص دارد اعضای خانواده می‌توانند از هر مسئله‌ای که دوست دارند سخن بگویند و افکار و دغدغه‌های خود را بیان کنند. والدین با گوش کردن به صحبت‌‌های فرزندانشان بهترین راهنمایی را به آنها می‌کنند.

این امر سبب ایجاد همدلی میان اعضا می‌شود و این احساس صمیمیت و همدلی موجب تأثیرپذیری بیشتر فرزندان از والدین می‌شود. نکته بسیار تأثیرگذاری که در این زمینه باید به آن دقت شود این است که، در هنگام گفت‌و‌گو مسائل مهم با یکدیگر، باید تمام توجه‌ را به فرد مقابل داد و سرگرم تماشای تلویزیون، آشپزی، حل کردن جدول، خواندن روزنامه و .. نبود. چراکه فردی که دارد صحبت می‌کند این عمل را به‌پای بی‌توجهی و بی‌احترامی می‌گذارد و اثری عکس از گفت‌و‌گو می‎‌گیرد. اعضای خانواده وظیفه‌دارند بستری مناسب برای تبادل‌نظر و گفت‌و‌گو برای هم ایجاد کنند.

همین گفت‌و‌گوی به‌ظاهر ساده از بسیاری از آسیب‌های مخرب پیش‌گیری می‌کند. برای مثال نوجوانی که نتواند از خانواده خود مشورت بگیرد به سراغ دوستان هم سن و سالش می‌رود که تجربه و آگاهی لازم را ندارند و ممکن است باراهنمایی اشتباه وارد مسیری جبران‌ناپذیر شود. یا جوانانی که از صحبت کردن با خانواده خود فراری هستند. چراکه هرزمانی عقاید‌شان را بیان کردند توسط والدین سرزنش و سرکوب‌شده‌اند. همچنین خیلی از فرزندان زمانی که از سوی خانواده حمایت نشوند و احساس دوری و تنهایی  کنند، برای جبران خلأ این احساس به راه‌های نامناسبی کشیده می‌شوند. دوستی با افراد ناباب، معتاد شدن به فضای مجازی، دوستی با جنس مخالف، اعتیاد، افت تحصیلی و.. تنها بخشی از عواقب این شرایط است.

پروین داعی پور- مدرس و عضو هیئت‌مدیره کانون گفت‌و‌گوی موسسه امام موسی صدر، معتقد است: اگر گفت‌و‌گو قطع شود دو چیز جانشین آن می‌شود: ۱- فریب ۲- خشونت. انسان‌هایی هستند که فریب می‌دهند و انسان‌هایی هستند که فریب می‌خورند. فریب خوردن هم در عرصه خانواده و هم در عرصه سیاست مصادیق فراوانی دارد. فریب می‌تواند به شکل حرف خود را به کرسی نشاندن باشد. درصورتی‌که چهارعنصر (علم – تجربه – قدرت تفکر – تعمق) در افراد پرورش یابد فریب از بین می‌رود. اگر فریب دادن جایی برای حضور نداشته باشد جانشین دوم برای گفت‌و‌گو هویدا می‌شود یعنی خشونت. منظور از خشونت؛ شکل فیزیکی و یا جسمی نیست بلکه انواع دیگری نظیر خشونت روانی (یا خشونت منفعلانه) هم وجود دارد. این نوع از خشونت در خانواده فراوان است واعمال آن بسیار ظریف است.

به بیان داعی پور، گفت‌وگو نیاز به ۱- پیش‌فرض‌ها و ۲- مهارت‌ها دارد. منظور از پیش‌فرض‌ها:
۱-انسان‌ها باید قبول کنند که همیشه حق با آن‌ها نیست. یعنی من بیشتر می‌فهمم و یا حق با من است، در این صورت گفت‌و‌گو از بین می‌رود.
۲- در گفت‌و‌گو نباید احساس ترجیح و یا برتری دیده شود در این صورت گفت‌و‌گو قطع می‌شود. مثلاَ من به‌عنوان پدر و یا مادر نباید در برابر فرزند خود احساس قدرت بیشتری داشته باشم و یا این‌که فکر کنم من بیشتر می‌فهمم.

 چرخش مفهومی خانواده/ بن‌بست بین نسلی

دکتر عالیه شکربیگی- استاد دانشگاه و جامعه‌شناس و مدیر گروه جامعه‌شناسی خانواده نیز با اشاره به اینکه نهاد خانواده به‌عنوان نهادی به‌جای مانده از نیاکان ما ارزشمند است، می‌گوید: امروزه بر اساس نتایج تحقیقات ملی و بین‌المللی نهاد خانواده دچار چرخش مفهومی شده و به نظر می‌رسد هنجارها و ارزش‌های آن در برابر چالش‌ها و تغییرات عمیق قرارگرفته است. مسائلی مانند طلاق عاطفی، خشونت خانوادگی، فردیت تعمیم‌یافته، شکل‌گیری ارتباطات فرا زناشویی و … خانواده را دچار آسیب نموده است. بر اساس نتایج تحقیقات، اعضای خانواده به‌طور طبیعی روزی ۲۰ دقیقه باهم صحبت می‌کنند که این آمار گویای آن است که شاید بشود با گفت‌و‌گو و مفاهمه بسیاری از مشکلات خانواده را قبل از آسیب‌زایی ساماندهی کرد.

به باور این استاد دانشگاه، مهم‌ترین عواملی که به‌نوعی از موانع بازدارنده گفت‌و‌گو در نهاد خانواده هستند عبارت‌اند از:

طلاق عاطفی: به نظر می‌رسد فقدان هرگونه ارتباط عاطفی، جنسی و … زیر یک سقف خود بتواند عاملی مهم در زایش مشکلات نهاد خانواده در ایران باشد.

خشونت خانوادگی: که در بسیاری موارد در میان زوجین تبدیل به تنفر از یکدیگر شده است و این تنفر مانع همدلی و صحبت میان زوجین است.

شکل‌گیری ارتباطات فرا زناشویی و دوست‌یابی‌های اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی: خود باعث نوعی فردیت یافتگی در نهاد خانواده شده که باعث انسداد گفت‌و‌گو در نهاد خانواده است.

شکاف بین نسلی در خانواده ایرانی: که بیگانگی نسل‌ها را در بسیاری از موارد به وجود آورده است و ده‌ها عامل دیگر که باعث ضعف و کاهش توان گفت‌و‌گو در خانواده ایرانی شده است و در بسیاری از موارد بن‌بست بین نسلی را به وجود آورده است.