نقش آیات الأحکام تدبیری در زندگی فردی و اجتماعی

به گزارش «مبلغ» به نقل از حوزه، حجت الاسلام والمسلمین خالد غفوری در نشست علمی «آشنایی با آیات الأحکام تدبیری» که در محل مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) تهران برگزار شد، با طرح تصورات کلی از موضوع مورد بحث، اظهار داشت: از دیدگاه اسلامی حکم به دو قسم الهی و ولایی تقسیم می‌گردد، و تصور شایع این است که تشریعیات صادره از خدای متعال از سنخ اول است، و مصادیق بارز آن در کتاب احکام معروف به آیات الأحکام است.

وی افزود: سنت شریفه شامل هر دو سنخ از احکام می‌شود؛ یک دسته احکام تشریعی الهی و دسته دیگر احکام ولایی را بیان می‌کنند که مِلاک در تشریع آن تعیین موضع عملی و اجرایی پیامبر یا امام یا ولی امر در چگونگی اجرای احکام یا کیفیت تدبیر امور جامعه و اداره امور عمومی و تنظیم رفتار اجتماعی است.

استاد مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) بیان داشت: با تأمّل دقیق به وجود طائفه‌ای از آیات قرآن که درباره اداره امور اجتماعی و عدم انحصارش در سنخ اول پی می‌بریم، این فتح باب با برکتی در تأسیس ادبیات فقه نظام است، که می‌توان آن را آیات تدبیری یا به طور کلی (آیات الأحکام تدبیری) متمایز از آیات الأحکام تشریعی نامید.

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه افزود: از این رو می‌گوئیم اگر فرضاَ توانستیم که این مدعی را ثابت کنیم می‌بایست در تصور رایجی که آیات را شامل یک سنخ از احکام برخلاف سنتی که دارای هر دو سنخ است تجدیدنظر شود، که قرآن کریم نیز دارای هر دو سنخ از احکام است، همچنین باید در اینکه احکام تدبیری فقط در عرصه عبادی است تجدیدنظر نمائیم، بلکه عرصه وسیعی را فرا می‌گیرد که إن شاء الله بیان خواهد شد.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری تصریح کرد: پیش فرض این است که شریعت اسلامی جهت تنظیم زندگی فردی و اجتماعی انسان بر اساس نظریات و اهداف خود آمده است، و طبیعی است که منابع آن این اغراض تشریعی را پوشش دهد، که می‌توان آیات الاحکام را به دو گروه تقسیم کرد:

گروه اول: آیات دارای بعد تدبیری یعنی دارای دو بعد تشریعی و تدبیری هستند.

گروه دوم: آیات تدبیری محض، یعنی آیات تک بُعدی صرفاً تدبیری.

وی در ادامه با اشاره به نمونه‌ای از آیات گروه اول شامل نماز جمعه و نهی از بیع و تجارت، گفت: خداوند متعال در سوره مبارکه جمعه می‌فرماید «یا أیّها الذین آمنوا إذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون …» معمولاً از این آیه وجوب نماز جمعه استفاده می‌شود، لکن از سیاق آن مشخص است که تشریع نماز جمعه پیش از این بوده، به قرینه اخیر آیه «و إذا رأوا تجارة أو لهواً انفضّوا إلیها و ترکوک قائماً قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجارة والله خیر الرازقین» که ناقد رفتار غیر مناسب برخی مؤمنین و عتاب به خاطر عدم رعایت شأن نماز جمعه و اهتمام به آن، که دلالت دارد بر اینکه پیش از این اقامه می‌شده است.

این استاد حوزه و دانشگاه بیان داشت: بی‌شک نماز جمعه مرتبط با کیان و نظم عمومی جامعه است، از جهت وجوب مشارکت هفتگی به امامت پیامبر یا منصوب ایشان نه هر امام جماعتی، و عدم اکتفا به ادای عبادی و لزوم خطبه برای ارشاد و بیداری عمومی که معادل نصف نماز است، چنانکه اقامه جماعتی آن تمرین مؤمنین بر نظم و حرکت واحد و تحسین روابط در یک برنامه مستمر هفتگی.

وی با اشاره به مسائل مطرح شده در خصوص نماز جمعه، گفت: مسئله اول «زمان سعی بر نماز جمعه» است. خداوند در آیه ۹ سوره جمعه می‌فرماید «یا أیّها الذین آمنوا إذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون» که دلالت آیه بر وجوب سعی هنگام نداء نماز واضح است، اما در مورد کسانی که نسبتاً دور هستند یا در شهرهای بزرگ و شلوغ که نمی‌توان شنید می‌بایست سعی قبل از اذان به مقدار احراز نماز است. و مسئله دوم «حکم بیع وقت اداء نماز جمعه از نظر تکلیفی» است. به جهت نهی که ظهور در تحریم دارد، دو احتمال در میزان حرمت وجود دارد؛ احتمال اوّل «حرمت مطلق با تمسّک به اطلاق آیه». و احتمال دوم «تحریم بخش مفوّتة از بیع در خصوص سعی، به جهت علت تحریم و غایتش نظر صاحب جواهر». و از این مسائل و احتمالاً اینگونه پاسخ داده می‌شود «با دید اجتماعی روشن است که مدار حرمت در تفرّغ برای ذکر الله هنگام اقامه و مقدمات مراسم نماز جمعه و خطبه است».

وی افزود: در مسئله سوم که می‌گوید «آیا منع بیع در وقت نداء محدود به مکلفین به نماز جمعه است؟» فقها بر اساس اصول استنباط بیع را بر مکلفین حرام دانستند نه بر مثلاَ مسافر به جهت اصالت برائت وعدم دلیل بر حرمت. که این نوع استنباط از آیه مبتنی بر نگاه فردی و لحاظ حکم به تکلیف فردی است. در حالی که با مراجعه به آیات سه گانه با نگاه اجتماعی روشن می‌شود که بیع وقت نداء مطلقاً مبغوض شارع مقدّس است، نه اینکه بر برخی حرام و بر برخی حرام نباشد. در نتیجه «وجوب تعطیل بازار وقت اقامه نماز جمعه و تمامی انواع و انحای معاملات تا پایان نماز است».

حجت الاسلام والمسلمین غفوری در ادامه به نمونه‌هایی از دسته دوم یعنی آیات تدبیری محض اشاره کرد و عنوان داشت: اولین نمونه «صدقه قبل از نجوا با پیامبر» است و در این خصوص خداوند در سوره مجادله می‌فرماید «یا أیّها الذین آمنوا إذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقة ذلک خیر لکم وأطهر فإن لم تجدوا فإنّ الله غفور رحیم * أأشفقتم أن تقدّموا بین یدی نجواکم صدقات فإذ لم تفعلوا وتاب الله علیکم فأقیموا الصلاة وآتوا الزکاة وأطیعوا الله ورسوله والله خبیر بما تعملون» در تعیین هدف تشریع صدقه در آیه نجوی دو احتمال است؛ اول: آموزش آداب مخاطبه پیامبر (هدف تربیتی) و دوم: تنظیم وقت پیامبر (هدف اداری، نظم و تدبیری» که اظهر احتمال دوم است و از آن مشروعیت ترتیبات اداری و مدیریتی فهمیده می‌شود.

وی افزود: دومین نمونه «اخذ زکات» است. خداوند متعال در سوره توبه می‌فرماید «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ * أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» در این آیه نیز دو احتمال است؛ احتمال اول: وجوب اخذ بر نبی و احتمال دوم: مشروعیت هرگونه اخذ زکات. ولکن با لحاظ آیه «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» روشن می‌شود که امر متعلّق به خداست و او تنها گیرنده صدقات است، که به دست پیامبر صورت می‌گیرد، که احتمال دوم را تقویت می‌کند که زکات تکلیف فردی نیست.

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه در پایان «مصرف زکات» را سومین نمونه از آیات تدبیری محض برشمرد و تصریح کرد: خداوند در آیات ۵۸ الی ۶۰ سوره مبارکه توبه می‌فرماید «وَمِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ یَسْخَطُونَ * وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیُؤْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَی اللَّهِ رَاغِبُونَ * إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» در این آیات اشاره آیه اول به مشروعیت زکات است «وَآتُوا الزَّکَاه» و زکات توسط پیامبر جمع‌آوری و تقسیم می‌شد، مشکلی که پیش آمد اینکه برخی نسبت به کیفیت تقسیم زکات ایشان انتقاد داشتند، لذا آیه دوم در دفاع از ادارة مالی نبی و نحوه تصرّفش در اموال عمومی آمد، و بیان کرد که زکات توسط ولی امر در مصالح عامه مصرف می‌شود، و این مصارف را بر می‌شمرد، که با این هدف نازل شده نه در بیان وجوب زکات و تشریع آن، هرچند تلازم بر مشروعیت سابق غیر از این آیه دلالت کند. پس آیه زکات اساساَ تشریعی نیست، بلکه برای تأکید و تصدیق عمل نبی اکرم (ص) است.