«اخلاق در سوره حجرات»

به گزارش «مبلغ» به نقل از شفقنا- عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی سوره حجرات را مجموعه ‏ای از مضامین اخلاقی و تربیتی می داند که آیه به آیه آن برای زندگی اخلاقی بشر می تواند راهگشا باشد. او «اخوت» را اوج جلوه اخلاق اجتماعی اسلام در این سوره معرفی می کند و بیان می دارد که آیات ابتدایی این سوره به ما می‎ آموزد که چگونه باید با پیامبر اکرم(ص) و رهبران دینی و متولیان و مبلغان امر دین رفتار کنیم. وی یادآور شد که شماری از آیات  سوره حجرات آسیب شناسی و آسیب زدایی در عرصه اخلاق است.

سید علی اکبر حسینی رامندی در گفت وگو با شفقنا، بخش عمده ای از قرآن کریم را مباحث مربوط به تربیت و اخلاق دانسته و ابتدا به نقل داستانی در این زمینه پرداخت و اظهار داشت: از یکی از همسران رسول اکرم (ص) در مورد اخلاق پیامبر(ص) سئوال می شود؛ او در پاسخ می گوید: «مگر شما قرآن نخوانده اید؟» می گویند: «بله خوانده ایم». همسر پیامبر (ص) پاسخ می دهد: « کانَ خُلقُهُ قرآن؛ اخلاق آن حضرت تجلی قرآن است.» همچنین، رسول اکرم (ص)، در سخنی پیرامون اخلاق خود می فرمایند: «ادّبنی ربی بالقران تادیبا؛ پروردگار من، مرا با قرآن ادب کرده است،». واژه تأدیبا در پایان سخن رسول (ص) مفعول مطلق و بیان کننده تأکید و شدت این تربیت است. بدون تردید برای تربیت و تأدیب پیامبر(ص) فرآیندی طی شده است. براساس سخن آن حضرت، این فرآیند به خوبی و با شرح و تفصیل در قرآن کریم به تصویر کشیده شده است.

اوج جلوه آموزه ‎های اخلاقی سوره حجرات «اخوت» است

او، اوج جلوه آموزه ‎های اخلاقی سوره حجرات را «اخوت» دانست و یادآور شد: اخوت در نظام اخلاقی قرآن به معنای رعایت بالاترین سطح فضیلت‎ های اخلاقی است و جامعه مطلوب و آرمانی جامعه ای است که امنیت در آن به بالاترین سطح خود برسد و روابط با اعتماد متقابل و براساس اخوت و برادری در سراسر جامعه فراگیر شود. رسول اکرم (ص) در مدینه، از مسلمانان می خواهد تا با یکدیگر عقد اخوت بخوانند و بعد از این رخ‏داد نمادین، عقد اخوت یکی از سنت‎های رایج میان مسلمانان شد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، گفت: در روزهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، شاهد اوج گیری «اخوت» و برادری در میان شهروندان ایرانی هستیم. طرفداران انقلاب و رزمندگان اسلام یکدیگر را با واژه برادر صدا می‎ کردند. واژه برادرم (اخوی) آکنده از زیبایی اخلاقی و نشان دهنده صمیت عمیقی است که در پرتوی باورهای قرآنی ایجاد شده است.

 از احیای سنت «اخوت» در جنگ تحمیلی تا توصیه به عقد اخوت در عید غدیر

او ادامه داد: در برخی آیات قرآن، برای تحریک عواطف اقوامِ پیامبران الهی، از پیامبر با واژه عاطفی «اخو؛ برادر» تعبیر شده است «وَاذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقاف» (احقاف: ۲۱)‏. در جبهه های نبرد تحمیلی بار دیگر، این سنت زیبای اسلامی میان رزمندگان احیا شد و بسیاری از رزمندگان برای تداوم و تعمیق صمیمیت، میان خود عقد اخوت می‎ خواندند.

حسینی با اشاره به روایاتی که به عقد «اخوت» در عید غدیر توصیه شده است، افزود: هدف آفرینش انسان بندگی و باریابی به قرب الهی است و «اخوت» بروز و ظهور اجتماعی قرب الهی است. محوریت اخوه در سوره حجرات، این سوره را از سوره ‏های دیگر قرآن متمایز می‏ کند؛ به گونه ای که برخی این سوره را اخلاقی ‎ترین سوره قرآن می دانند در حالی‌که کل قرآن کریم، اخلاق است. براساس سوره حجرات، اخوت محور اخلاق اجتماعی و هدف نهایی روابط اخلاقی است.

نحوه تعامل با پیامبر اکرم در ۵ آیه نخست سوره حجرات

او در ادامه با نگاهی ساختاری به آیات سوره حجرات عنوان کرد: ۵ آیه نخست سوره حجرات، نحوه تعامل ما با پیامبر اکرم (ص) را مشخص می کند؛ خداوند در این آیات، مسلمانان را از پیشی گرفتن بر پیامبر در کارها، بلند صحبت کردن با رسول خدا(ص)، صدا زدن پیامبر با فریاد از پشت دیوار منازل و…. برحذر می دارد.

فرهنگ احترام به عالمان دینی در جامعه نهادینه شود

این پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: این توصیه های اخلاق درباره چگونگی ارتباط با پیامبر منحصر به آن حضرت نیست و شامل ارتباط ما با ائمه معصومین(ع)، عالمان، رهبران و بزرگان دین به عنوان وارثان انبیا نیز می شود؛ از این‌رو برای احیای اخلاق قرآنی باید فرهنگ احترام به عالمان دینی را در جامعه نهادینه کرد. چه بسا، امروز کسانی مغرضانه و یا از سرنادانی برای تخریب مراجع عظام و عالمان دین برنامه ریزی می کنند تا آنها را از چشم مردم بیندازند. بدیهی است هنگامی که جامعه به متولیان و مبلغان دینی بدبین شود، در معرض سقوط و انحطاط اخلاقی قرار خواهد گرفت.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قرآن کریم را کتابی اخلاقی دانست که در همه زمان‏ها و مکان‎ها ظرفیت پیاده شدن در متن زندگی بشر را دارد و به تفسیر آیاتی از این سوره پرداخت.

راه رسیدن به رشد و تعالی اخلاق اسلامی در سوره حجرات

او آیه ۷ سوره حجرات را دستمایه ای برای رشد و تعالی اخلاق اسلامی دانست و با اشاره به بندهایی از این آیه ابراز کرد: خداوند در این آیه به مسلمانان یادآوری می کند که «وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ أُولَئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ؛ و بدانید که پیامبر خدا در میان شماست اگر در بسیارى از کارها از [راى و میل] شما پیروى کند قطعا دچار زحمت مى ‏شوید؛ اما خدا ایمان را براى شما دوست‏ داشتنى گردانید و آن را در دلهاى شما بیاراست و کفر و پلیدکارى و سرکشى را در نظرتان ناخوشایند ساخت آنان [که چنین‏اند] ر‏اشدین هستند». در این آیه رشدیافتگی سرمایه لازم برای زندگی اخلاقی معرفی شده است. نشانه‏ های رشدیافتگی عبارتند از: ۱. محبوب بودن ایمان، ۲. زینت‎ بخش بودن مظاهر ایمان. ۳. بیزاری از کفر. ۴. بیزاری از گناهان بزرگ. ۵. بیزاری از گناهان کوچک.

حسینی در ادامه، به اظهارات جنیان پس از شنیدن آیات قران کریم اشاره کرد و افزود: در سوره جنّ، می خوانیم که :« قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا». خداوند در این سوره (جنّ)، رشد را تعریف نمی کند و در سوره حجرات به تبیین رشد از منظر قرآن می پردازد. در این آیه خداوند هدف نزول قرآن را رسیدن به مقام رشد می‏ داند؛ و در آیه ۷ سوره حجرات نشانه های مقام رشد و رشدیافتگی بیان شده است.

سوره حجرات سرمایه خوبی برای رسیدن به اخلاق مطلوب قرآنی است

او سپس با اشاره به آیه ۹ سوره حجرات که توصیه به برقراری صلح و آشتی میان دو گروه مومنان می کند، گفت: خداوند متعال در این آیه، به مومنان می آموزد که اولین اقدام در جایی که تنازع و درگیری میان مومنان دیده می شود، تلاش در آشتی دادن دو طرف است؛ « وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا …» و این «اصلحوا» و دعوت به آشتی در آیه بعدی هم تاکید شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم خاطرنشان کرد: سوره حجرات سرمایه خوبی برای رسیدن به اخلاق مطلوب و دلخواه قرآنی است.

او آیات ۸ به بعد سوره حجرات را آسیب شناسی اخلاق اسلامی دانست و بیان کرد: خداوند در این آیات بیان می کند که شما (مسلمان) باید با رهبران دینی در نهایت ادب و تواضع رفتار کنید، صدای خود را بلند نکنید. این باور را باید در خود نهادینه کنید که مهمترین مجرای ارتباطی شما با خداوند، پیامبر است و حیات معنوی شما در گرو ارتباط سالم با پیامبر به عنوان رهبر دینی است.

آیات پایانی سوره حجرات توام با نوعی استدلال و تحلیل روانشناختی هستند

حسینی با اشاره به آیات یازدهم به بعد سوره حجرات گفت: این آیات  تنها توصیه اخلاقی نیستند بلکه توام با نوعی استدلال و تحلیل روانشناختی اند. آنجا که می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى … ؛ نباید قومى قوم دیگر را ریشخند کند شاید آنها از اینها بهتر باشند و نباید زنانی، زنان دیگر را ریشخند کنند…». در این آیه به برخی آسیب‎های اخوت اشاره شده است. نکته جالب توجه در این آیه، دستور جداگانه به زنان و مردان است؛ در حالی که به نظر می‎ رسد، توصیه اخلاقی فراز اول کافی بود و می توانست شامل زنان و مردان شود. این تکرار، حاکی از تاکید و نشانه اهمیت و نقش مخرب این آسیب اخلاقی در روابط اجتماعی است.

او سپس در تفسیر آیه دوازدهم گفت: این آیه به ما دستور می دهد از بدگمانی پرهیز کنیم که بسیاری از گمان ها گناه است: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ….». در ادامه، ما را از تجسس و غیبت پرهیز می دهد و اینجا تحلیل دقیقی از غیبت ارائه شده است. براساس این آیه باطن و حقیقت غیبت، بقدری پلید و رقّت بار است که خداوند وقتی می پرسد:« أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا؛ آیا احدی از شما دوست دارد گوشت تن برادر مرده خود را بخورد»، خداوند بلافاصله جواب می ‎دهد «فَکَرِهْتُمُوهُ». و منتظر پاسخ ما نمی ماند. بدیهی است که هیچ انسان عاقلی به این پرسش پاسخ مثبت نخواهد داد!

خودبرتربینی های موهوم یکی از عوامل اختلاف و رابطه های اخلاقی مسموم است

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، مضامین آیه ۱۳ را مورد توجه قرار داد و بیان کرد: یکی از عوامل اختلاف و رابطه های اخلاقی مسموم، خودبرتربینی های موهوم است. خداوند در آیه ۱۳، ضمن ارائه تعریف از انسان در نگرش قرآنی؛ معیار ارزش الهی را بازگو می کند.  «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ». یعنی من (خداوند) شما را زن و مرد آفریدم و قبیله قبیله کردم بنابراین برتری نسبت به یکدیگر ندارید مگر با ملاک «تقوا».

او یادآور شد: تقوا مفهوم و حقیقتی درونی است که قابل رویت نیست و این تقوا ملاک برتری نزد خداست. و تنها خدا است که می ‎تواند از وجود تقوا و یا فقدان آن در درون انسان با خبر باشد. این پنهان بودن معیار کرامت، موجب می شود که انسان‎ها از توهین، تمسخر غیب و … پرهیز کنند. در پرتو این معیار قرآنی زمینه ها و ریشه های بداخلاقی، توهین، تمسخر و … خشکانده می شود و ارزشهای اخلاق جایگزین بداخلاقی خواهد شد.