ضرورت تشکیل خانواده حدیث برای رفع چالش‌های سندپژوهی
مبلغ/ استاد حوزه با اشاره به اهمیت تشکیل خانواده حدیث برای شناسایی مشکلات حدیثی، بیان کرد: بنده بارها بر تشکیل خانواده حدیث تاکید کرده‌ام زیرا می‌توان مشکلاتی را که در برخی احادیث وجود دارد شناسایی کرده و به نص صحیح‌تر دست یابیم.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی خمینی، استاد حوزه و دانشگاه، در نشست علمی «چالش‌های متن‌پژوهی» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، با اشاره به اهمیت ضبط نص حدیث و وجود ادراج، گفت: در طول تاریخ نقل، همیشه با مقوله ادراج در حدیث مواجه بودیم، مثلا در روایتی بیان شده که «لا تبغ الارض بغیر امام ظاهر…» یعنی زمین بدون امام ظاهر، باقی نمی‌ماند. الان امام غایب هستند ولی زمین هم باقی است؛ وقتی سراغ روایات مشابه این روایت برویم می‌بینیم که همین روایت با همین سند یک کلمه اضافه دارد یعنی آمده «لا تبغ الارض بغیر امام ظاهر او باطن». یعنی یک کلمه کم شده و معنای حدیث کاملا تغییر یافته است.
وی افزود: همچنین روایت دیگری داریم که «اذا سمیتم الولد فاکرموا و اوسعوه له فی المجلس؛ وقتی بچه را نام نهادید اکرامش کنید و در مجلس جا برای او باز کنید»؛ جا باز کردن برای بچه تازه متولد شده اصلا معنا ندارد، در اینجا باز ادراج رخ داده و کلمه «محمدا» حذف شده یعنی اگر نام بچه‌ای را محمد گذاشتید او را تکریم کنید و به حرمت حضرت محمد(ص) برای او جا باز کنید و … .
مسعودی خمینی بیان کرد: ما به پذیرش ضبطی که در اختیارمان گذاشته‌اند، عادت کرده‌ایم و این از ضعف‌ها و چالش‌های ماست؛ ما اگر آسیب‌های مختلف حدیث را هم به این مسئله اضافه کنیم، اهمیت موضوع بیشتر خواهد شد. مثال دیگری در این رابطه می‌زنم، در روایت بیان شده است: «من اشتغل بالمهم ضیع الاهم» خیلی هم مشهور شده در صورتی که ضبط این روایت، این است که «من اشتغل بغیر المهم ضیع الاهم»؛ البته اگر گفته شود که ممکن است ضبط اول درست باشد، این مسئله باید از طریق خانواده حدیث سنجیده شود.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث گفت: این طور نیست که ما تصور کنیم کاتبان و ناسخان ما اسکن می‌کردند حتی تایپیست‌های امروز هم مرتکب اشتباه می‌شوند، چند وقت قبل ترجمه‌ای از یک حدیث را می‌خواندم که ترجمه آقای شیخی از مترجمان قوی خراسان است، این حدیث در فضائل اهل بیت(ع) بود و این مترجم نوشته بود که «این حدیث را باید باطل نگاشت»، آه از نهاد من برخاست و به عربی آن مراجعه کردم و دیدم نوشته این حدیث را باید با طلا نوشت. اشکالی که در اینجا رخ داد این بوده که در تایپ این عبارت «با» به «طلا» چسبیده و الف طلا حذف شده و تایپیست متوجه این مسئله نشده است.
مشکلات کتابت حدیث
وی افزود: یا در روایت «کان النبی یستحب العسل یوم الجمعه» برخی به جای العسل، الغصل ضبط کرده‌اند که این مسئله جای بررسی دارد که کدام درست است و از طریق نسخه‌پژوهی به آن برسیم. حتی گاهی ناسخ، یک خط کامل را ندیده و جا انداخته است.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با ذکر مثالی دیگر، افزود: در ذیل آیه ۵ سوره قصص، روایتی نقل شده است که «انا و اشیاعنا یوم خلق الله السموات و الارض علی سنت فرعون و اشیاعه …» در اینجا یک سطر توسط ناسخ جا افتاده است و این معنای زشت و ناپسند را سبب شده است؛ یعنی اصل روایت این است که همانطور که فرعون و پیروانش هلاک شدند، معاویه و پیروانش هم هلاک خواهند شد در صورتی که با ضبط غلط معنای آن این است که ما و شیعیان ما بر سنت فرعون و پیروانش هستیم که در حقیقت کفر است.
مسعودی خمینی اظهار کرد: ما درباره رزق و زیادشدن آن احادیث زیادی داریم، شکر، رزق را زیاد می‌کند، صله رحم و نظافت منزل و … هم رزق را زیاد می‌کند؛ حال این حدیث را ببینید که فرمودند: «تَرْک الزِّنا، وَکنْسُ الْفِناء، وَغَسْلُ الاْناء مَجْلَبَهٌ لِلْغِناء؛ انجام ندادن زنا، نظافت راهرو و جاروی در منزل و شستن ظروف، سبب رفاه و بی نیازی می شود». در اینجا هم بخشی به حدیث اضافه شده که جزء آن نبوده است.
مسعودی خمینی تصریح کرد: البته گاهی هم شخص اولی که نقل حدیث کرده، در آن ادراج کرده است؛ مثلا نعمانی در الغیبه، مرتکب چنین کاری شده است. در روایت بیان شده که با هم پیوند داشته باشید و رحم کنید و به همدیگر محبت کنید(تواسلوا و تراحموا …)، در ادامه روایت آمده به خدا قسم زمانی بر شما خواهد آمد که برای درهم و دینارش به کسی رحم نخواهند کرد، این روایت به صورت عام مطرح است ولی نعمانی آن را به زمان غیبت حضرت (عج) نسبت داده است.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به تقطیع در برخی روایات، گفت: وقتی ما نص را در دایره اصلی خود بررسی نکنیم، شک برای ما پیش نمی‌آید که ممکن است حدیث دچار مشکل باشد، مثلا استاد شهیدی که یار اصلی دهخدا در تالیف لغتنامه و مجتهد مسلم بوده و بهترین ترجمه از نهج‌البلاغه را نوشته است ولی چون برای او در روایت «المراة ریحانه لیست بقهرمانه» سؤال پیش نیامده قهرمانه را «پهلوان» معنا کرده است در حالی که معنای کامل و درستی نیست.
وی اضافه کرد: بنده چند سال قبل به مرکزی علمی در ترکیه رفتم و مسئول آنجا گفت علویون ترکیه نماز نمی‌خوانند و عبادت خدا را هم نمی‌کنند و علت این هم، استناد آنان به روایتی از امام علی(ع) است که فرمودند من خدایی را که نشناسم عبادت نمی‌کنم. یک یهودی از امام(ع) پرسید که تو خدایت را دیده‌ای؟ امام(ع) فرمود: «خیر، ولی من خدایی را که نبینم عبادت نمی‌کنم» این پاسخ حضرت یعنی من در حین عبادت و در اوج عرفان، خدا را شهود می‌کنم در صورتی که اینها دیدن را به دیدن با چشم تعبیر کرده‌اند. درباره متعه و حج هم روایاتی هست که به علت تقطیع و ادراج دچار مشکل اساسی در معنا شده است.
اهمیت خانواده حدیث
مسعودی خمینی با اشاره به اهمیت تشکیل خانواده حدیث برای شناسایی مشکلات حدیثی، بیان کرد: بنده بارها بر تشکیل خانواده حدیث تاکید کرده‌ام یعنی ما باید یک گام ابتدایی در ضبط نص ابتدایی براساس نسخه‌پژوهی برداریم، و در سیر کار و با توجه به قرائن داخلی و خارجی حتی می‌توانیم به قیاس هم بپردازیم؛ خانواده حدیث بهترین محل برای شناسایی شذوذ یک حدیث از جهت اعتباری و صحت یا عدم صحت متن براساس ضبط نص است.
مسعودی خمینی با تجلیل از شخصیت علامه طباطبایی، گفت: وی در ذیل آیه «بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ» به روایتی که کلینی در کافی نقل کرده، آن را مخصوص ائمه(ع) نمی‌داند بلکه ائمه(ع) را مصداق بارز و اتم آن می‌داند زیرا در ۵ روایت کافی تصریحی وجود ندارد که فقط مخصوص ائمه(ع) است. ایشان طبق قاعده بسیار زیبا و درست جری و تطبیق که از روایات گرفته‌اند گفته‌اند ائمه(ع) مصداق اتم هستند و دیگران هم می‌توانند مصداق آن باشند.
وی افزود: اگر همین روایت را در بصائر الدرجات نگاه کنیم، به جای ۵ روایت، ۱۷ روایت ذکر شده است؛ کلینی نقل نکرده زیرا نظر کلامی داشته است. در این روایات واژه خاصة آمده یعنی این مقام مخصوص ائمه(ع) است و در اینجا یکی از آسیب‌های ضبط نص رخ داده است؛ چون یک راوی از امام(ع) سؤال می‌کند که مراد از أُوتُوا الْعِلْمَ چه کسانی هستند و امام(ع) پاسخ می‌دهند که «غیرنا انا». در اینجا خیلی از افراد تصور کرده‌اند که جمله اخباری است در حالی که امام(ع) سؤالی مطرح کرده‌اند که آیا فکر می‌کنی غیر از ما مد نظر است؟ با بررسی خانواده حدیث می‌بینیم که چگونه و با چه ضبطی باید این روایت را بخوانیم.
مسعودی خمینی تصریح کرد: خانواده حدیث، کلید رفع این مسائل است و البته صرفا به معنای گردآوری احادیث مشابه نیست، خانواده حدیث یعنی جای‌گذاری هر حدیث در جای خود، اینکه حدیثی مطلق و دیگری مقید، کدام حدیث ابتدا صادر شده و دیگری بعد از آن و …؛ اگر این کارها توامان صورت بگیرد، به این معناست که ما همواره باید تعامل بین متن و فهم داشته باشیم. همین تعامل را باید بین ضبط و فهم و نقد هم داشته باشیم.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: خانواده حدیث باید همواره ما را به یک نص درست‌تر برساند، ممکن است با یافتن احادیث خانواده حدیث، روایت مستحکم باقی بماند و یا ممکن است تغییر کند.