اُستاد فرید جواهرکلام؛ مترجمی خستگی ناپذیر / علی قنبریان
استاد فرید جواهر کلام از اساتید پرکار ترجمه در ایران بود که اولین ترجمه های وی در بیش از نیم قرن قبل به نام «دکتر جمیل و مسترهاید» و «مفهوم ساده روانکاوی» از فروید در ایران پرفروش شده بود.
به گزارش مبلغ استاد فرید جواهر کلام از اساتید حوزه ترجمه در ایران روز ۲۰ دیماه آسمانی شد. علی قنبریان دانش آموخته پسادکتری دانشگاه تهران در رشته فلسفه اخلاق در مورد احوال و آثار این استاد بزرگوار، مطلبی را برای مبلغ به رشته تحریر درآورده است که در ادامه می خوانید:
چند روز گذشته (۱۹دی۱۴۰۲ شمسی) استاد فرید جواهرکلام (۱۵اردیبهشت۱۳۰۴ تا ۱۹دی۱۴۰۲ شمسی) نویسنده و مترجم کوشا، درگذشت. ایشان عشق و علاقۀ زیادی به علم و فرهنگ داشت و از طریق پژوهش و غالباً ترجمه، خدمات بسیاری انجام داد. غیراز چندماه پایان عمر، که به‌علت شکستگی استخوان بستری بود، هیچ‌گاه از کار و تلاش و تحقیق ملول و دل‌سرد نشد. در سال ۱۳۹۷ شمسی، برای گردآوری اطلاعات دربارۀ خاندان شیخ عبدالحسین تهرانی، چندین‌بار به منزل استاد رفته و توفیق هم‌صحبتی ایشان را داشته‌ام. استاد، مشغول کار بود. دیدگانش کم‌سو و کم‌فروغ شده بود اما عزم و اراده و علاقه‌اش به نوشتن، شاداب. به میز کارش ذره‌بینی بزرگ متصل شده بود که به کمک آن متون انگلیسی و فرانسه را میخواند و ترجمه می‌کرد. در واقع هرچه که می‌نوشت، از خودش بود و تراوشات ذهنیش و مطلقاً از اینترنت و نرم‌افزار و سایت‌ها برای معادل‌یابی استفاده نمی‌کرد.
در ذیل به‌صورت گذرا به زندگانی ایشان و مرحوم پدرش (علی جواهرکلام) اشاره می‌شود. از ویژگی‌های پراهمیت این مقاله این است که بیشتر مطالب آن از مصاحبه‌ای که نگارنده (علی قنبریان) با استاد داشته است، تدوین و ساماندهی شده است. در هنگام مصاحبه کردن با استاد جواهرکلام به مطالب ارزشمند و قابل توجهی دست یافتم که در هیچ کتاب و نوشته‌ای نیست. برخی از گفته‌های استاد را که نمونۀ بارز تاریخ شفاهی است در این مقاله آورده‌ام و برخی را نیز به فضل و توفیق الهی در آینده منتشر خواهم کرد.
۱. نسب‌شناسی
طبق بررسی‌های انجام‌شده، نسب ایشان به سه تن از علما و دانشمندان شیعه می‌رسد:
الف) شیخ عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ‌العراقَین (متوفای ۱۲۸۶ قمری)؛
ب) شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر (متوفای ۱۲۶۶ قمری)؛
پ) علامه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم (متوفای ۱۲۱۲ قمری).
۲. زندگی‌نامه و فعالیت‌های علمی‌فرهنگی علی جواهرکلام
علی جواهرالکلام نویسنده، مترجم، و روزنامه‌نگار مشهور معاصر، در سال ۱۲۷۴ خورشیدی در یک خانوادۀ روحانی در جنوب شهر تهران و در محلۀ پاچنار (ملک‌آباد) نزدیک مسجد و مدرسۀ شیخ عبدالحسین به دنیا آمد. وی یگانه فرزند شیخ محمدحسن و آغابیگم خانم کاشانی بود. وی از طرف پدر از نوادگان سه‌تن از دانشمندان است:
الف) شیخ عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ‌العراقَین متوفای ۱۲۸۶ قمری. (علی جواهرالکلامی فرزند شیخ محمدحسن فرزند شیخ علی سرایندۀ دیوان معراج محبت فرزند شیخ عبدالحسین تهرانی)
ب) شیخ محمدحسن نجفی صاحب کتاب ارزشمند جواهرالکلام متوفای ۱۲۶۶ قمری. به دلیل انتساب این خانواده به شیخ محمدحسن نجفی، نام خانوادگیشان جواهرالکلامی می‌باشد.
پ) علامه بحرالعلوم. شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر)، با دخترِ مرحوم سیدرضا بحرالعلوم ازدواج می‌کند و سیدرضا، فرزند علامه بحرالعلومِ معروف (سیدمهدی بحرالعلوم متوفای ۱۲۱۲ قمری) است. بنابراین، علی جواهرالکلامی از نوادگان علامه بحرالعلوم نیز می‌باشد.
ازآنجاکه جد مادری وی، شیخ محمدحسن نجفی صاحب کتاب مشهور جواهرالکلام بود، در نتیجه نام خانوادگی این دودمان هم جواهرالکلام گردید. علی جواهرالکلام در خردسالی، پدر و مادر خود را از دست داد. لاجرم در دامان مادربزرگش (دختر صاحب جواهر) حاجیه خانم خاتونالنساء معروف به بی‌بی، که در همان خانه مسکن داشت پرورش یافت (فرید جواهرالکلام، خاطرات علی جواهرالکلام، ص۱). وی تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ حقوق به پایان رساند. از آنجاکه در کالج آمریکایی دکتر جُردن تحصیل کرده بود به زبان انگلیسی تسلّط کامل داشت. شایان ذکر است که نخستین معلم انگلیسی من بود. بهجز انگلیسی به زبانهای روسی و عربی نیز مسلط و با زبانهای ترکی و فرانسوی نیز آشنایی داشت. وی در مدرسۀ یکناز روسی در تهران و مدرسۀ عالی آمریکایی در تهران و مدارس قدیمه، تحصیل کرد.
مدتی را در مشاغل دیوانی گذراند و سپس همکاری با مطبوعات را آغاز کرد و تا سردبیری روزنامۀ اطلاعات پیش رفت. با مجله‌های «راه نو» و سپس «جهان نو» که حسین حجازی از سال‌های ۱۳۲۱ به بعد منتشر می‌کرد همکاری قلمی داشت. سخنرانی‌های او در رادیو و تلوزیون از برنامه‌های پُرطرفدار زمان خود به‌شمار می‌رفت.
خلاصه‌ای از مشاغل آزاد یا دولتی که تاکنون عهده‌دار آن‌ها بوده است:
_ عضو و مترجم زبان انگلیسی در وزارت مالیه؛
_ مدیر مدرسۀ دولتی ایرانیان در تفلیس و استامبول؛
_ عضو تعلیمات عالیۀ وزارت معارف؛
_ مترجم زبان روسی و انگلیسی ادارۀ تثبیت نرخ غلّۀ تهران.
علی جواهرالکلام نویسندهای بود خوشقلم و مترجمی چیرهدست. بیش از ۳۰ عنوان کتاب تألیف و ترجمه کرده است. معروف‌ترین آن‌ها تاریخ تمدن اسلام جرجی زیدان بود که برندۀ جایزۀ کتاب سال شد. از جمله تألیفات و ترجمه‌های جواهرالکلام باید از محمد رسول‌اللّه (زندگانی حضرت رسول ص) و انقلاب حیوانات جرج اوروِل نام برد (فرید جواهرالکلام، خاطرات علی جواهرالکلام).
برخی دیگر از آثار وی عبارت‌اند از:
_ زندهرود جلد اوّل. یگانه و نخستین کتاب در تاریخ و جغرافیای جلفای اصفهان به زبان فارسی؛
_ کتاب الشیعه تألیف عبدالعزیز جواهرالکلام در حالات وزرای شیعه؛
_ جلد ثانی زنده رود متمّم جلد اوّل؛
_ اعتراف تولستوی ترجمه از روسی؛
_ تحریر المرآة قاسم امین از عربی؛
_ جلد سلاطین آثار الشیعه از عربی؛
_ ایران تألیف میس سایکس ترجمه از انگلیسی؛
_ سه مجلد تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی (حسن ره‌آورد، ره‌آورد حسن: عکس‌ها و دست‌خط‍هایی از مشاهیر معاصر ایران، تهران، نشر مرکز پژوهش کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی).
استاد ایرج افشار در مجلۀ «راهنمای کتاب»، شمارۀ نوزدهم سال ۱۳۵۵، دربارۀ علی جواهرالکلام گفته است:
من در محفل هفتگی «جهان نو» بود که با او آشنا شدم و از شیرینی گفتار او لذّت می‌بردم و از حافظۀ پُردامنه‌اش در تعجب بودم. در لحن سخنش هم گیرایی خاصی بود که در نوشته‌هایش آنقدر مشهود نبود» (فرید جواهرالکلام، خاطرات علی جواهرالکلام، ص۱۵۰؛ به نقل از مجلۀ راهنمای کتاب نوشتۀ ایرج افشار). وی دارای سه فرزند می‌باشد؛ به ترتیب سن عبارت‌اند از: فروغیه (دارای لیسانس مامایی)، شمس‌الدین (دارای دکتری حقوق از سوربن)، و فرید (نویسنده و مترجم، متولد ۱۵/۰۲/۱۳۰۴).
همسر علی جواهرالکلام، شمس‌الملوک بهرامی و نام مادر، شمس‌الملوک بدرالسماء است. شمس‌الملوک اهل تفرش بوده و نویسنده بود و برخی از کتاب‌هایش چاپ شده است. مقبرۀ وی در شهر بازل سوئیس به‌همراه فرزندانش فروغیه و شمس‌الدین می‌باشد.
در دیداری که با آقای فرید جواهرالکلامی داشتم، دربارۀ پدرش مرحوم علی جواهرالکلامی، چنین گفت:
«گزاف نگفته باشم در میان تمام اعقاب و فرزندان شیخ تا عصر حاضر شادروان علی جواهرکلام پدر من شناخته‌شده‌ترین آنهاست. در کتاب خاطرات علی جواهرکلام که به کوشش من سالها پیش چاپ و منتشر گردید، مطالب بیشتری دربارۀ پدرم و زندگی و آثارش تشریح شده است ولی کامل‌ترین و دقیقترین زندگینامۀ وی در کتاب و مقالات حجت‌الاسلام علی قنبریان تشریح شده است. در اینجا فقط میتوانم به‌اختصار به تشریح اخلاق، سلوک روحی، و عادات وی اشاره کنم. علی جواهرکلام نویسنده، خطیب، مترجم، و پژوهشگر، شخصیتی بود بسیار سریع‌الانتقال، خطیب و خوشبیان. به قول شادروان استاد ایرج افشار در لحن کلامش اثر و نوای مخصوصی بود که مخاطب بیاختیار جذب آن میشد. وی تیزهوش، خوشذوق، و بذلهپرداز بود. در هر مجلس و محفلی میتوانست به مناسبت موضوعِ مطرح آن مجلس، روایتی به قول خودش خوشمزه و طنزآمیز بیان کند. علی جواهرکلام بسیار شجاع و صریحاللّهجه بود و چهبسا که به‌واسطۀ این شجاعت و صراحت، زیانهای بسیار دید. وی به مادیات اهمیتی نمی‌داد، هنگام فوت خانهای از خود نداشت. بسیار مهربان و احساساتی بود غالباً این شعر را زیر لب میخواند:
من از زودرنجی و دیر آشنایی/ به گیتی زیانهای بسیار دیدم
نمودم به یاران بسی مهربانی / ولی در عوض رنج بسیار دیدم
در دنیا عاشق دو چیز بود: کتاب و گل؛ مخصوصاً گل نرگس. پدر ریاست مدرسۀ ایرانیان را در تفلیس به عهده داشته است بعد هم در آنکارا بوده است. تفلیس پایتخت گرجستان و موطن استالین بوده است.» (مصاحبه با استاد فرید جواهرالکلام، مصاحبه‌کننده: علی قنبریان).
طلعت جواهرالکلامی دخترعموی علی جواهرالکلامی است. در کتاب خویش همواره اظهار احترام و ارادت به پسرعمویش می‌کند:
در این موقع که مشغول این سرگذشت هستم [علی جواهرالکلام] در قید حیات هست. گاهی آلمان گاهی مصر گاهی در ایران سرگرم مطالعه و ترجمه است. من به چشم احترام به این استاد دانشمند می‌نگرم برای ایشان احترام خاصی قائلم (طلعت جواهرالکلام، دل‌آزرده، ص۱۶۸). علی جواهرالکلام روز شنبه ۲۵ اردیبهشت سال ۱۳۵۵ در ۸۲ سالگی در تهران درگذشت.
۳. زندگی‌نامه و فعالیت‌های علمی‌فرهنگی فرید جواهرکلام
فرید جواهرکلام در سال ۱۳۰۴ شمسی در محلۀ پاچنار تهران به دنیا آمد. پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در تهران در مدرسۀ امیرمعزی، به توصیۀ پدر (علی جواهرکلام) در مدرسۀ مسیونرها یعنی تبلیغات مسیحی که تمام دروس را به انگلیسی درس میدادند دورۀ اوّل متوسطه یعنی شش تا نه را در آنجا تمام کرد. پدرش گفت برو آنجا و لزومی ندارد مسیحی شوی ولی انگلیسی را خوب یاد میگیری.
اوّلین معلم زبان انگلیسی وی پدرش بود و پدر فارغالتحصیل کالج آمریکایی بود. پس از گذراندن دورۀ اوّل دبیرستان در تمام حوزههای دبیرستانیِ تهران شاگرد اوّل شد و یک کتاب شاهنامه، وزیر فرهنگ به دست خودش به او داد. دورۀ دوم را در مدرسۀ دارالفنون به پایان رسانید در رشتۀ ششم طبیعی. اوّل میل داشت که طبیب شود و طبیعی‌دان ولی منصرف شد. به توصیۀ پدر در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران رشتۀ زبان انگلیسی را به پایان رسانید و سال ۱۳۳۳ درجۀ لیسانس در زبان انگلیسی اخذ کرد. عشق او به زبان زیاد بود و در عین حال از خواندن، نوشتن، و مطالعۀ روان‌شناسی لذت میبرد، به همین علت به فرانسه رفت و در سوربن پاریس در رشتۀ روان‌شناسی خواب و رؤیا تحصیلات خود را شروع کرد. متأسفاته بعد از دو سال ارز تحصیلی را قطع کردند و او به‌علت وخامت وضع مالی مجبور شد به ایران بازگردد. به‌علت دانستن دو زبان بهطور کامل (زبان فرانسه و زبان انگلیسی) مدتی در شرکت‌ها و سفارت‌خانه‌های خارجی آمریکا، انگلیس، و هندوستان به‌عنوان مترجم کار می‌کرد.
فرید جواهرکلام پس از گرفتن دیپلم متوسطه، شروع به نویسندگی کرد و استعداد خود را در این رشته نشان داد و به همین علت به توصیۀ پدر به دانشکدۀ ادبیات رفت. نوشتهها و ترجمه‌هایش در روزنامه‌ها چاپ شده و او خیلی خوشحال میشد از اینکه نام او در روزنامه‌ها چاپ می‌شود. پس از بازگشت از اروپا شروع به ترجمۀ کتاب‌های گوناگون کرد به‌ویژه در رشتۀ روان‌شناسی که الفبایی از آن خوانده بود. در کتاب‌های روان‌شناسی استعداد خود را نشان داد. به این علت که شمارگان کتاب‌های او فوق‌العاده بود. اوّلین کتابی که از انگلیسی به فارسی ترجمه کرد کتاب مشهور رابرت لوئی استیونسن به نام دکتر جکیل و مستر هاید بود. پس از آن کتابی از زیگموند فروید روان‌شناس و روان‌کاو مشهور اتریشی به نام مفهوم سادۀ روانکاوی ترجمه کرد که تیراژ خوبی داشت. در عین اینکه به شغل مترجمی ادامه می‌داد، کتاب هم ترجمه می‌کرد و در دنیای قلم و اهل قلم شهرتی یافت. اندک‌اندک بر تعداد نوشتهها و ترجمه‌هایش افزوده شد. در آغاز در روزنامه‌ها، روزنامه‌نگاری می‌کرد، در مجلات خواندنی‌ها، روشنفکر، اطلاعات و … .
فرید جواهرکلام با ترجمه در سفارت‌خانه‌ها و ترجمۀ کتاب‌ها، در عین حال به دعوت وزارت آموزش و پرورش شغل دبیر زبان را انتخاب کرد. به همین گونه ادامه یافت تا اینکه قبل‌از انقلاب تعداد ترجمه‌هایش به بیست عنوان رسید. بعداز انقلاب کماکان به نوشته‌هایش ادامه داد و در اوایل انقلاب بازنشسته شد و بیست سال در دبیرستان‌های تهران زبان انگلیسی تدریس کرده بود. پس‌از آن برای دیدار فرزندش به آمریکا رفت. در آنجا پس‌از گذراندن امتحان، در دانشگاه کلرادو نام‌نویسی کرد و فوق لیسانس گرفت:
M.A Degree master of art in english literature) )
پس‌از دو سال به ایران بازگشت و کماکان به نویسندگی ادامه داد و تمام قوت و قدرت خودش را در راه نویسندگی، ترجمه، و نوشتن داستان صرف کرد. فرید جواهرکلام تاکنون چهل عنوان کتاب ترجمه و تألیف کرده است. درعین حال با روزنامه‌ها نیز همکاری کرده است و حتی در منزل هم به‌صورت خصوصی به تدریس زبان انگلیسی می‌پردازد. ایشان تا اواخر عمر شریفش، فعالیت ادبی داشت (علی قنبریان، مصاحبه با استاد فرید جواهرکلام). [۱]
یکی از خویشاوندان استاد علی جواهرکلام (دخترعموی وی با نام طلعت جواهرکلام) در زندگینامۀ خودنوشتی که منتشر کرده است، دربارۀ فرید جواهرالکلامی و پدرش گوید:
«علی جواهرکلام مرد متدین و رحیمی بود اذیت او به موری نمی‌رسید. آقا سه اولاد دارد یکی فروغ جواهرکلام که در سوئیس زندگی می‌کند و دکتر است. یکی دیگر از آن‌ها به اسم دکتر شمس‌الدین است او هم در سوئیس زندگی می‌کند دیگری فرید جواهرکلام است که به راستی نویسنده و ارباب قلم است. اوّلاً بچه‌های مرحوم جواهرکلام را مثل اولاد خودم دوست دارم ولی فرید جواهرکلام به قول شیرازی‌ها تافتۀ جدابافته است. بسیار خون‌گرم و دوست‌داشتنی است. من هم به او بیش از دوتای دیگر علاقه دارم. این آقا در مقابل دوست و دشمن تسلیم است عیناً مثل مرحوم پدرش کلمۀ نه بلد نیست. هرکسی به ایشان از قوم گرفته تا غریبه حاجتی داشته باشد خود را موظّف می‌داند برآورده کند.» (طلعت جواهرکلام، دل‌آزرده، ص۸۹_۹۰)
منابع
- جواهرکلام، طلعت، دل‌آزرده، ۱۳۶۵، تهران، نشر جواهر، چ اوّل.
- جواهرالکلام، فرید، ۱۳۸۵، خاطرات علی جواهرالکلام، تهران، نشر آبی، چ دوم.
- قنبریان، علی، ۱۳۹۷، مصاحبه با استاد فرید جواهرکلام. (مصاحبه‌کننده: علی قنبریان)
[۱]. زندگی‌نامه مورد تأیید استاد فرید جواهرکلام قرار گرفته است.