دینداری صرفا انجام مناسک عبادی نیست

به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی ایازی، استاد دانشگاه آزاد و قرآن‌پژوه، در نشست «تفسیر عصری و گزینش عصری» با تاکید بر اینکه باید به سمت تفسیر عصری پیش برویم و اندیشه‌های استاد حکیمی در این زمینه کاویده شود، گفت: در بحث ضرورت تفسیر عصری چند نکته قابل توجه هست؛ اول اینکه در ۱۴ قرن تحولات فراوانی در تفسیر رخ داده و ایستا و منجمد نبوده است؛ در دوره‌ای فقط تفسیر نقلی داشتیم، سپس اجتهادی شده و در ادامه به جنبه ادبی توجه شده و در ادامه جنبه‌های فلسفی، فقهی، کلامی و … هم مورد توجه قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه فخر رازی معتقد است ما امروز وظیفه داریم تفسیری متناسب با دوره خود داشته باشیم، افزود: در دوره‌ای شاهد اوج اسرائیلیات و مطالب نادرست در تفاسیر بودیم ولی از قرن هفتم به بعد پالایش در تفسیر شروع شد و اسرائیلیات از بین رفت. در تفسیر طبرسی خیلی از این اسرئیلیات نقل شده بدون اینکه احساس منقصتی وجود داشته باشد.

حجت‌الاسلام ایازی بیان کرد: نکته دیگر اینکه آیا ما به عنوان انسان امروزی مخاطب قرآن هستیم یا خیر؟ اگر مخاطب هستیم پس رابطه میان فهم و مخاطب وجود دارد یعنی لزوما هر چیزی را که انسان‌های دوره نزول و یا قرون بعدی فهمیدند، فهم ما نخواهد بود؛ ضمن اینکه فهم همه مفسران در عصر نزول هم یکسان نبوده است. امام علی(ع) یک سطح از فهم قرآن داشتند و ابن عباس و حسن بصری و … هم یک فهم و ابوهریره و … هم یک سطح دیگر.

وی با بیان اینکه کسانی مانند امین خولی و بنت الشاطی می‌گفتند خیلی از مطالبی که مفسران امروز می‌گویند صحابه از قرآن نمی‌فهمیدند، اضافه کرد: اینکه چون صحابه یک لایه از فهم را نداشتند، دلیلی بر اشتباه در فهم ما نیست، ضمن اینکه ما قرآن را دارای لایه‌ها و بطون مختلف می‌دانیم و صحابه فهم خود را داشتند. همچنین انسان همیشه در حال تحول است و انسان امروز، انسان یک قرن قبل و چند قرن قبل نیست. دانش بشر در طول تاریخ رو به رشد بوده و امروز علومی حتی در شاخه علوم اجتماعی، انسانی، روان‌شناسی و … داریم که قبلا سابقه نداشته است.

چرایی پرداخت به تفسیر عصری

استاد دانشگاه آزاد بیان کرد: نکته دیگر اینکه شرایط زیست انسان‌های امروز خیلی متفاوت از شرایط انسان‌های پیشین است؛ امروز ارتباطات انسانی و با جوامع دیگر آنقدر گسترده شده است و حتی تصورات ما از ادیان دیگر متفاوت از تصورات علمای صد سال قبل از این ادیان است. همچنین نیازها و توقعات انسان امروز هم از قبل متفاوت است؛ کسی که امروز خود را مخاطب قرآن قرار می‌دهد، می‌خواهد ببیند قرآن کریم چه دیدگاه حقوقی، مدیریتی، روان‌شناسی و جامعه شناسی و … در برابر مکاتب مختلف دیگر دارد. حتی امروز روابط بین زن و مرد، جایگاه زن، حقوق کودک و محیط زیست و … تغییرات زیادی دارد.

وی با بیان اینکه تفسیر عصری بهم ریختگی و تفسیر بدون ضابطه و قاعده نیست و باید قواعد تفسیری لحاظ و رعایت شود، تصریح کرد: البته مباحث زبان‌شناسی و توسعه معنایی هم نقش زیادی دارد، مثلا در گذشته تحریر رقبة و لقد کرمنا بنی آدم را یک جوری معنا می‌کردند و ما امروز طور دیگری معنا می‌کنیم، البته همه اینها در بستری علمی و مبتنی بر قواعد و ضوابط صحیح است.

این قرآن‌پژوه با اشاره به دیدگاه استاد محمدرضا حکیمی در بحث تفسیر عصری، بیان کرد: محور اندیشه وی در کتاب الحیات بیان شده و در بین مجلدات دوازده‌گانه آن دو جلد اول عصاره همه اندیشه او هست؛ وی چیزی به عنوان تفسیر عصری مطرح نکرده ولی در قدم به قدم، اندیشه تفسیر عصری در کلام او وجود دارد. او روایتی بیان کرده که می‌گوید قرآن جاودان است و محتوای آن برای زمان و مکان خاصی نیست و حتی برای کفار هم هست. قرآن برای هر روز حرف جدیدی دارد و برای هر جماعت و مردمی در هر صنفی طراوت دیگری دارد، مانند گل که طراوت امروز آن با فردا متفاوت است.

جامعه بدون عدالت اجتماعی، مؤمنانه نیست

وی ادامه داد: آقای حکیمی در بحث انگاره کلی و نگاه کلان به قرآن به آیات مختلف از جمله آیه ۲۵ حدید «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ» اشاره کرده است؛ او این آیه را در ۳۰ قسمت در الحیات آورده است. بحث وی در اینجا عدالت اجتماعی است و عدالت اجتماعی از موضوعات امروزی است که قبلا مطرح نبوده است. طبق این آیه، هدف همه انبیاء ایجاد عدالت اجتماعی توسط خود مردم است. جامعه‌ای که عدالت ندارد، جامعه دینی و مؤمنانه نیست. مگر می‌شود در جامعه‌ای فقر و تبعیض و بی عدالتی و فساد و رانتخواری و استبداد و قلدری باشد و آن جامعه دینی هم باشد؟.

دینداری صرفا پرداختی به مناسک نیست

استاد دانشگاه آزاد با بیان اینکه حکیمی اینطور نبوده که فقط احادیث را تله‌انبار کرده باشد بلکه درصدد ارائه یک مانیفست است، اظهار کرد: وی در الحیات این روایات را گزینش و انتخاب کرده و آن را به صورت مدل و سازمان ارائه کرده است. در آیه ۲۵ سوره حدید هم معتقد است بدون عدالت اجتماعی دین هم نیست، ولو اینکه به میزان زیادی دنبال مناسک عبادی و رفتن به این امامزاده و آن امامزاده باشیم.

وی تصریح کرد: استاد حکیمی در چند محور در تفسیر عصری فعال است؛ اول پرداختن به آیات اجتماعی قرآن در ۱۲ جلد الحیات؛ زیرا اگر در جامعه روابط درست حاکم نباشد و در آن نیرنگ و فریب و حرص و طمع هست، آن جامعه، جامعه دینی نیست. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد برخی رفتارهای غیراخلاقی مردم مانند سودجویی، حرص، اختلاس و … ناشی از نبود عدالت اجتماعی است.

دشنام ممنوع

وی افزود: در قرآن کریم آیاتی درباره وحدت و صلح داریم ولی اینکه اینها را در عرصه اجتماعی پیاده کنیم، خیلی مهم است؛ قرآن کریم در آیه ۱۰۸ انعام فرموده است که «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ شما به دیگران دشنام ندهید زیرا آنها هم به مقدسات شما دشنام می‌دهند…»؛ حال مفسری در ذیل این آیه گفته که دشنام ذاتا بد نیست و مصلحتا بد است ولی آقای حکیمی معتقد است که دشنام همیشه بد است زیرا باب دشنام و کینه در جامعه باز می‌شود لذا دشنام در ذات خود بد است. یا در آیه هشت سوره مائده آمده است «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»؛ این آیه بیان می‌کند اگر با کسی و کشوری دشمنی دارید از عدالت خارج نشوید.

لزوم قدردانی از خیرین

حجت‌الاسلام ایازی تصریح کرد: در آیات اقتصادی هم نگاه عصری استاد حکیمی به خوبی مشهود است و مفسران گذشته طوری می‌فهمیدند و ایشان طور متفاوتی فهمیده است؛ مثلا آیه ۱۰۳ توبه «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»؛ صدقه، عامل تزکیه و تطهیر مردم عنوان شده ولی نکته جالب آیه، وظیفه پیامبر(ص) و عالمانی است که این صدقات را جمع می‌کنند و آن اینکه وَصَلِّ عَلَيْهِمْ، سپاسگزاری و تشکر کند. در یک نظام دینی، دو عمل وجود دارد یکی اینکه اشخاص، رغبت به خدمت، صدقه، زکات و … دارند و جامعه هم قدردان آنان است. اینکه بگوییم اگر کسی کاری برای خدا کرد، نباید نام او برده شود درست نیست.

وی اضافه کرد: حوزه دیگر در تفسیر عصری وی، مسائل تربیتی و اخلاقی است؛ سنت فکری و اجتماعی حکیمی اقتضاء دارد که به مقوله تربیت و شیوه رفتار با فرزندان توجه زیادی داشته باشد و روایات زیادی نیز در این زمینه آورده است؛ البته نگاه متفاوتی دارد زیرا در گذشته بچه‌ها را می‌زدند و کرامت آنان حفظ نمی‌شد و امروز هم گاهی خیلی آنها را رها می‌کنند که مصیبتی برای جامعه شده است و غلط است.

راه صحیح معرفی دین

این قرآن‌پژوه بیان کرد: شیوه طرح معارفه دین هم نکته دیگری در نگاه علامه حکیمی است؛ وی در ذیل آیه ۱۲۵ سوره نحل «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ» آورده که باید دین را با زبان خوب معرفی کنیم. حکیمی معتقد است که آن ادبیات و زبانی که مردم را از جهنم می‌ترساند، امروز کارساز نیست؛ یا باید با زبان حکمت و منطق و اقناع مخاطب با مردم روبرو شویم و یا با موعظه حسنه. اگر می‌خواهیم مردم را به یک عملی تشویق کنیم، باید با موعظه حسنه باشد، یعنی موعظه یک حرف و موعظه حسنه، حرف دیگری است. همچنین جدال، بحث و گفت‌وگو باید جدال احسن باشد نه سرزنش و مچ‌گیری از طرف مقابل و مراء و تندخویی.

مبارزه قرآن با برده‌داری

وی با بیان اینکه در قرآن چیزی به نام برده‌داری نیست بلکه راه آزادکردن برده‌ها را بیان کرده است، افزود: امروز این بحث وجود دارد که برده‌داری وجود ندارد و این آیات کارآمد نیست ولی تعابیر قرآن جالب است؛ در قرآن عبد داریم ولی در بحث آزادکردن برده از واژه تحریر رقبة(آزادکردن ذمه) استفاده کرده است، یعنی شامل آزادکردن افراد از هر نوع ذمه‌ای مانند زندانیان می‌شود.