ادعای تاریخمند بودن قرآن می‌تواند به کنار گذاشتن آن منجر شود / بسیاری از آیات قرآن، شأن نزول ندارند

به گزارش مبلغ جلسه دیگری از سلسله نشست‌های اندیشه‌ورز در ماه مبارک رمضان توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه با موضوع «تاریخمندی؛ توهمی بر اندیشه صحیح قرآنی » روز چهارشنبه۲۳ اسفند سال جاری برگزارشد. دکتر محمد عرب صالحی رئیس پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه در این نشست سخنرانی کرد که مشروح سخنان وی را در ادامه می‌خوانید:

دکترعرب صالحی در تبیین موضوع تاریخمندی قرآن، یا تاریخمندی برخی آیات یا تاریخمندی آموزه‌های قرآن گفت: کسانی که قائل به تاریخمندی قرآن‌اند می‌گویند، قرآن در ظروف تاریخی خاص در پاسخ به سوالات و شرایط خاص نازل شده است و به فراخور همان شرایط کاربرد دارد و در شرایط دیگر پاسخگو نیست و باید با مطالب بهتری جایگزین شود. وی افزود: تعبیرات دیگری نیز داریم مانند اینکه قرآن در ظروف تاریخی نازل شده و مخاطبش اعراب زمان نزول بوده است و باید از دل این آیات پیام‌های فرا تاریخی و اصلی قرآن را درک و کشف کنیم. قائلین به تاریخمندی قرآن ادله‌ای را در خصوص کل قرآن یا بخش‌هایی از قرآن دارند البته تمام این ادله و همینطور ادله‌ای که ذیل مبانی آورده شده است پاسخ داده شده و ابطال شده‌ است اما این گروه مصادیقی از آیات قرآن آورده اند که اگر قرآن تاریخمند نیست مفاد این آیات چیست و می‌ گویند این آیات با اینکه قرآن فراتر از تاریخ باشد سازگار نیست. به گفته وی از لوازم این مبنا، کنارگذاشتن قرآن است و بسیاری از آموزه‌های قرآن کنار گذاشته می‌شود.

ادله تاریخمندی قرآن

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه گفت: قائلین به تاریخمندی قرآن ملاکی دارند؛ آموزه‌های دین را به ذاتی وعرضی تقسیم می‌کنند، آنچه ماندنی است ذاتیات قرآن است و آنچه باید تغییر کنند تاریخمند می‌شود و باید کنار گذاشته شود. مثلاً می‌گویند سلوک و مرام توحیدی، ذاتی دین است اما اینکه با چه اعمالی می‌شود سلوک توحیدی داشت زمانه تعیین می‌کند و عرضی است.

وی گفت: یکی از مبانی قائلین و ادله تاریخمندی، مبنای وحی‌شناختی است. ماهیت وحی، حیث دیالوگی و گفتگو با واقعیت‌های عینی بیست و سه سال زمان پیامبر را داشته است و چون قرآن در پی دیالوگ‌های زمان پیامبر نازل شده است تاریخی می‌شود و در واقع قرآن در پاسخ به سوالات و نیازها و شرایط و وقایع آن زمان بوده و حتی شرایط جغرافیایی در آن دخیل بوده است.

خلط بین انگیزه و انگیخته

او ادامه داد: مبانی این گروه بسیار جنجال برانگیز بوده و پاسخ به آنها در مصادیق، کاری بس دشوار است ولی در نقد این مبنا اضافه کرد: بر فرض بپذیریم قرآن حیث دیالوگی با واقعیت‌های عینی زمان پیامبر دارد اشکالی که رخ می‌ دهد این است که شما بین انگیزه و انگیخته خلط کردید، تاریخی بودن انگیزه باعث نمی‌شود انگیخته هم تاریخی شود و هیچ تلازمی بین آنها نیست. مثلاً در آیه یسئلونک عن الخمر، از پیامبر سوال کردند و ایشان هم حکم خمر را گفت. این گروه ‌می‌گویند اگر سوال نمی‌شد این حکم در اسلام نبود! در این حرف مغالطه است و علاوه بر آن چون سوال تاریخی است دلیل نمی‌شود حکم خمر هم تاریخی شود، مانند اینکه زلزله‌ای می‌آید و حکومت قوانینی را برای همیشه‌ی کشور تصویب می‌کند؛ زلزله یک حادثه تاریخی است و انگیزه می‌شود برای وضع قوانین دائمی یا جنگ جهانی دوم چند میلیون نفر کشته داد و بعد از آن اعلامیه جهانی حقوق بشر را وضع کردند؛ جنگ که یک حادثه تاریخی بود برای اعلامیه جهانی شان نزول شد. لذا اینکه قرآن در یک شرایط و کشور خاص نازل شد دلیل نمی‌شود که جهانی نباشد و لازمه‌اش این نیست که تاریخی باشد، چه اشکال دارد خدا بیست و سه سال از حوادث تاریخی استفاده کرده باشد و قوانین جهان شمول برای تاریخ بشر وضع کرده باشد، تا زمانی که پیامبر بود پاسخگویی و تبیین وظیفه پیامبر بود و در روز عید غدیر در یک حادثه تاریخی بقای دین و جاودانگی و شمول آن تا قیامت تضمین شد.

بسیاری از آیات قرآن، شأن نزول ندارد

عرب صالحی اضافه کرد: ممکن است کسی بگوید برخی آیات قرآن اینگونه نیست و گاهی مخاطب قرآن، فطرت انسان است و هیچ قوم خاصی نیست. بنابراین ما قبول نداریم ماهیت وحی، حیث دیالوگی دارد. البته قطعاً قرآن مخاطب اولیه را در نظر گرفته اما حیث دیالوگی ندارد. همچنین آیات بسیاری در قرآن ابتدا به ساکن نازل شده و شأن نزول ندارد و از طرف دیگر بسیاری از حوادث مهم در زمان بیست و سه سال پیامبر واقع شد و هیچ آیه‌ای هم برای آن نازل نشد، اگر قرآن تاریخ حوادث بود چرا برای این حوادث آیه نازل نشد، چنانکه بسیاری از غزوات و جنگ‌های پیامبر، ایثارگری‌های حضرت خدیجه و حضرت ابوطالب که زبان زد بود در قرآن نیامده است با اینکه قرآن، فراوان از ایثار و انفاق سخن گفته است.

او ادامه داد: نکته دیگری که در پاسخ به ادعاب تاریخمندی قرآن میتوان به آن اشاره کرد اینست که سبب نزول که این گروه به آن تمسک می‌کنند به چه معناست؟ هیچ یک از دانشمندان علوم قرآنی نگفته اند که وقایع مختلف و حالت جامعه عرب سبب نزول آیات و تشریع احکام شده است. اسباب نزول قالب‌هایی هستند که خداوند استفاده کرده و معارف را برای ما نازل کرده است؛ قالب‌ها می‌توانند تاریخی باشند و تاریخ نزول را مشخص می‌کنند نه اینکه محتوای قرآن را مشخص کنند. صالحی با ذکر تفاوت ظرف نزول و سبب نزول صحبت خود را پایان داد: تمام قرآن ظرف نزول دارد اما بسیاری ازآیات سبب و شأن نزول ندارد، قرآن در ظرفی نازل شده که انسان و جنی هست و برای هدایت انس وجن نازل شده است و به تبع این، تاریخی نمی‌شود و ظرف نزول، تاریخیت قرآن را ثابت نمی‌کند