راهکارهای ترک اعتیاد به فضای مجازی و بالا بردن تمرکز چیست؟/ نشانه‌های «اضطراب منتشر» چیست؟
مبلغ/ در سنین کودکی تغییراتی در مغز اتفاق می افتد که به شدت تحت تاثیر محرک های بیرونی است. اینکه شما افراد را در معرض چه نوع محرک هایی قرار دهید، باعث می شود آرایش نورونی مغزشان به نسبت همان موضوع تغییر کند و مدارهای مغز درگیر آن مسائل شوند.
به گزارش «مبلغ» به نقل از فارس، با گسترش فضای مجازی کودکان هم وارد این فضا شده اند و گاها برخی اپلیکیشن ها مثل لایکی مختص کودکان ساخته شده است که هدفش آلوده کردن کودکان و وارد کردن کودکان در رقابت جذب فالوور هست. آسیب هایی که چنین فضاهایی به کودکان ممکن است وارد کند چیست؟ این روزها اغلب والدین ذهن‌شان درگیر شرایط بچه‌ها در فضای مجازی است و نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی در این حوزه دارند. به همین مناسبت سراغ دکترمحسن میرمحمد صادقی رفتیم که ایشان علاوه بر تخصص در حوزه روانشناسی کودک در بحث سواد رسانه ای هم تخصص دارند تا به نگرانی‌ها و دغدغه‌های والدین جواب بدهند.
اصلا به نظر شما این تفکر درست است که فضای مجازی به روان بچه‌ها آسیب می‌زند؟ اگر موافق هستید به ما بگویید این آسیب‌ها به چه شکل است؟
تاثیر پذیری کودکان از محیط بیرونی و حتی فضای مجازی بیشتر از بزرگسالان است. در سنین کودکی تغییراتی در مغز اتفاق می افتد که به شدت تحت تاثیر محرک های بیرونی است. اینکه شما افراد را در معرض چه نوع محرک هایی قرار دهید، باعث می شود آرایش نورونی مغزشان به نسبت همان موضوع تغییر کند و مدارهای مغز درگیر آن مسائل شوند. صرف نظر از بحث محتوای شبکه مجازی، ابزار های فضای مجازی مبتنی بر یک سری محرک های بسیار کوتاه مدت و سریعا دگرگون شونده هستند. مثلا در یک سرچ ساده در فضای مجازی با هر محتوایی، دائما از در بخش های مختلف در حال حرکت هستید و این مسئله باعث می شود که مدارهایی که در مغز هستند تقویت بشوند و مدارهایی که مسئول حفظ تمرکز هستند ضعیف تر شوند. مغز عادت می کند در هر موضوعی چند دقیقه بماند و سریعا به موضوع دیگر منتقل شود، برای همین است که وقتی به کودکی کتاب می دهیم صفحه اول را که می خواند دیگر نمی تواند صفحه دوم را مطالعه کند، چراکه حواسش پرت می شود یا خسته می شود و می خواهد به سراغ مطلب دیگری برود، به خاطر این است که مغز این کودکان تربیت شده است تا مطالب کوتاه و گذرا را دنبال کند. البته این مشکل برای بزرگسالان هم به وجود می آید ولی برای کودکان به خاطر تاثیرپذیری بیشتری که از محیط دارند بیشتر رخ می دهد.
ضمن اینکه محتوایی که در شبکه های مجازی دنبال می کنند هم تاثیرگذاری خودش را دارد. تاثیری که محتوای نا مناسب بر روی یک کودک ۱۰ ساله دارد با تاثیری که بر روی یک فرد ۳۰ دارد متفاوت است. بنابراین اصولا فضای مجازی برای کودکان باید با یک سری تعریف ها و راهبردهایی پیش برود و نسبت به بزرگسالان باید متفاوت باشد و در این قسمت ما ضعف داریم.
راهکارهایی برای بالا بردن قدرت تمرکز
مشکل عدم تمرکز در بسیاری از مردم وجود دارد. از نماز خواندن گرفته تا کتاب خواندن و یا تمرکز و تفکر کردن بر روی یک مسئله مهم زندگی، همه اینها مسائلی هستند بسیاری از مردم درگیرش هستند. راهکار برون رفت از این نوع رفتارها چیست؟
در مغز یک «Neurotransmitter» پیام رسان غصبی وجود دارد که در مواقعی که یک محرک شادی بخش یا لذت بخشی را دریافت می کنیم دوپامین را ترشح می کند و مغز به آن عادت می کند. وقتی ما در فضای مجازی لایک می بینیم و خوشحال می شیم از لایکی و یا فالووری که گرفته ایم منجربه ایجاد پیروزی کاذب باعث می شود و نهایتا دوپامین در مغز ترشح می کند. مغز به ترشح دوپامین به صورت مکرر عادت می کند، وقتی بر روی یک کاری می رویم که نسبت به آن کار نیازمند تمرکز هستیم، مغز احساس نیاز خودش را نسبت به ترشح دوپامین بروز می دهد و ما مجدد باید سراغ همان فضای مجازی برویم و نمی توانیم بر روی مطلب علمی تمرکز لازم را داشته باشیم.
راهکار برای رفع این مشکل چیست؟
باید مثل اعتیاد به مواد مخدر آن را ترک کرد. یا به مرور زمان یا تدریجی به سراغ ترک فضای مجازی برویم. برخی از افراد می توانند دفعتا این کار را انجام دهند و برخی دیگر باید به مرور زمان این ترک را انجام دهند و در نهایت باید خودشان را به محیطهایی ببرند که تمرکز بالاتری از آنها بگیرد، و تنوع فضای مجازی را نداشته باشد. مثلا کسی که تمرکز بر روی نماز ندارد و بلافاصله بعد نماز می خواهد بلند شود و برود و به کار دیگری مشغول شود، باید برای رفع این مشکل و بالابردن تمرکز و حوصله خود برای خودش برنامه ریزی بریزد که من حتما باید ۱۵ دقیقه زمان برای نماز و دعا صرف کنم و بعد فارغ شوم. یا مثلا برنامه ریزی کند اگر می خواهد در خصوص مسئله ای فکر کند حتما ۳۰ دقیقه بنشیند و فقط روی همان موضوع فکر و تمرکز کند نه اینکه مرتب از این شاخه به آن شاخه بپرد و به موضوعات مختلف فکر کند. می توانند بنشینند و خاطرات شان را بنویسند که بسیار برای تمرکز و حافظه مفید است. یا اینکه یک گل و یا شمعی بگذارد و مدتی به آن خیره شود. باید هر کاری کرد تا این بر آشفتگی و برانگیختگی مغز را آرام کنیم و اجازه دهیم در یک آرامشی قرار بگیرد و در کنار این مسائل استفاده مان از فضای مجازی را تعدیل کنیم که البته برخی از گوشی ها و لوازم الکترونیکی ابزارهایی دارند که با انتخاب آنها می توانید میزان استفاده از فضای مجازی در طول روز را محدود کنید. این یک مسئله جهانی است و صرفا محدود به ایران نمی شود.
مهم ترین مطلبی که می تواند باعث برون رفت از مشکل اعتیاد به فضای مجازی شود این است که اراده لازم برای ترک آن فضا وجود داشته باشد. باید شخص متوجه بشود که دچار این اعتیاد شده است و بعد به سمت این برود که آیا می خواهد ترک کند یا خیر؟
گاهی اوقات می بینیم که والدین برای گرفتن فالوور از کودکان شان استفاده می کنند. مثلا کلیپ رقص کودکان را در کنار خودشان منتشر می کنند. این مسئله چه آسیب هایی برای فرزندان می تواند در پی داشته باشد؟
آنچه که در رابطه با فضای مجازی اتفاق می افتد خیلی از مسائل دیگر زندگی روزمره ما جدا نیست. اگر در حوزه عمومی زندگی مان اصول و ارزش هایی را باید رعایت کنیم همین مسئله در فضای مجازی هم حاکم است. درخصوص والدین باید واقعا دید نگرش تربیتی مان چیست؟ برخی والدین مخالف بی بند و باری نیستند. و برخی مخالف اند. هویت فرزندان مان با حضور در فضای مجازی دچار مشکل می شود. کودکان به لحاظ هویتی خودشان را در این حیطه قرار می دهند. پیش خودشان می گویند اگر بدنم را عرضه کنم و عرض اندامی داشته باشم لایک بیشتری می گیرم و فالوورم بیشتر می شود. پیش خودش می گوید ارزش من به این است که از نظر ظاهری بدنم بیشتر دیده شود و این مسئله ملاک عملکردش می شود. تا وقتی که آن کودک روی بورس است آسیب هایی دارد، ولی بعد از اینکه از بورس افتاد هم آسیب هایی را در پی خواهد داشت. این مسئله مثل ارزشهای علمی و ورزشی و غیره نیست که بگوئیم موفقیت در آن گام به گام است و اکتسابی و رو به جلو است، بعد از مدتی محبوبیت و دوران طلایی آن کودک تمام می شود. ذات فعالیت در فضای مجازی همین است، یه عده در بورس قرار می گیرند و بعد از مدتی عده ای دیگر جای آنها را می گیرند. زمانی که محبوبیت کودک در فضای مجازی افت پیدا می کند، هویت ش را هم از دست می دهد و نهایتا دچار اضطراب های مختلف و افسردگی می شود و خودش را با آسیب های مختلفی مواجه می کند. بسیار فراوان داریم کسانی که این مشکلات را داشته اند. زمانی محبوبیت داشته اند و الان محبوبیت شان به اتمام رسیده است. البته در دوران اوج محبوبیت هم آسیب هایی برای شان وجود خواهد داشت. کودکان در این دوران ممکن است در معرض ارتباطات گوناگون ممکن است قرار بگیرند که مناسب سنین شان نیست.
گاها اضطراب هایی دچار کودکان ۱۳ تا ۱۴ ساله می شود. به شدت نگران تعداد فالوور های شان می شوند و این مسئله موجب ایجاد اختلال هایی مثل «اضطراب منتشر» می شود که ما در مشاوره های مان با آن دست و پنجه نرم می کنیم.
فضای مجازی را نه می توان کامل رها کرد و نه می توان حذف
مشکل اینجاست که گاها اراده در کودکان وجود ندارد، چراکه درک کاملی از محیط پیرامونی و آسیب های اعتیاد به فضای مجازی را درک نمی کنند. والدین چطور می توانند این کودکان را کنترل کنند؟
این مسئله تربیتی هم مثل سایر مسائل تربیتی است. اگر والدین می خواهند فرزند شان دروغ نگوید خودشان هم نباید دروغ بگویند، اگر هم والدین می خواهند فرزند شان از فضای مجازی بهینه استفاده کنند باید خودشان هم همین کار را انجام دهند. بنابراین نوع استفاده والدین از فضای مجازی بسیار مهم است. وقتی کودک می بینید والدین شان همواره وقت شان را در فضای مجازی سپری می کنند، فکر می کند که کار درست همین است و او هم باید همین کار را انجام بدهد و در نهایت وقتی هم برای کار دیگری باقی نمی ماند. بسیاری از کودکان می گویند خب اگر در اینترنت حضور پیدا نکنیم باید چه کار کنیم؟ چراکه والدین تمام وقت شان در اینترنت سپری می‌شود و برای سایر موضوعات وقت لازم را اختصاص نمی دهند.
والدین باید یک سری قوانین روشن و منطقی برای استفاده از اینترنت داشته باشند. ما به هر حال با نسلی مواجه هستیم که فضای مجازی جزئی از زندگی شان شده است. برای این مسئله باید برنامه داشت و باید قوانین مشخصی را مد نظر گرفت. نه می توانیم به صورت کامل حذف کنیم، و نه می توان کودکان را آزاد گذاشت. البته در برخی سنین می توان کودکان را از استفاده از فضای مجازی دور نگه داشت. ولی فقط تا سنین محدودی هست و همیشه نمی توان این کار را کرد.
یکی از ویژگی های فضای مجازی این است که عیوب تربیتی ما را به ما نشان داده است. این عیوب در ما قبلا بوده است و به وسیله فضای مجازی برای ما روشن شده است. اگر در فضای مجازی به یک مشکل تربیتی برخورده ایم به خاطر این است که این مشکل را ما قبلا داشته ایم و این مشکل تازه به وسیله فضای مجازی نمایان شده است. والدین در خانواده ها اصول تربیتی داشته اند و بچه ها را با آن تربیت کرده اند، نقاط ضعف و قوت والدین در تربیت کودکان شان در فضای مجازی گاهی اوقات نمایان می شود.
چرا خواننده‌هایی مثل تتلو و ساسی مانکن برای برخی از نوجوانان و جوانان جذابیت دارند؟ اصولا چرا فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی مثل اینستاگرام و لایکی برای مردم جذاب است؟
فضای مجازی بر اساس ۲ محور اداره می شود. یکی داشتن جذابیت است و دیگری آزادی داشتن. این محورهاست که مورد استفاده جریانات مختلف قرار می گیرد تا دیگران را بتوانند جذب کنند. این مسائل به خودی خود جذابیت دارد. وقتی به یک نوجوان اجازه می دهید که در شرایط متفاوت بیاید و کارهایی را انجام دهد، طبیعتا برایش بسیار جذاب است. تفاوتی هم ندارد. این جذابیت به هر حال وجود دارد. اما اینکه چقدر کودکان مان در این جذابیت فرو بروند مهم است. اگر کودک مان یک خواننده ای را دید و بعد از او گذر کرد مهم نیست. اما اگر ماند و فعالیت هایش را پیگیری کرد اینجاست که جای نگرانی دارد. این دو مسئله از هم جدا هستند. یکی از اشتباهاتی که ما در برنامه ریزی فرهنگی مخصوصا در فضای مجازی می کنیم همین است. فکر می کنیم اگر کسی تتلو را دید جزء طرفداران و دنبال کنندگان او قرار می گیرد. نه واقعا اینطور نیست. می توانیم آگاهی ها و مصونیت هایی به کودکان بدهیم که اگر هم در فضای مجازی چنین اشخاصی را دید و حتی برایش جذاب هم بود، پیش خودش بگوید شان من نیست که چنین اشخاصی و چنین محتواهایی را دنبال کنم. یک بخشی از انرژی مان باید به این سمت برود که احساس خودارزشمندی را در کودکان بالا ببریم. کودک باید پیش خودش بگوید من یک شخصیت و یک ارزش و آینده ای دارم که نباید وقتم را در این مطالب تلف کنم و به فکر آینده خودم باید باشم. پس تمام وقتمان را بر روی این مسئله نگذاریم که فقط بخواهیم کودکان مان را محدود کنیم. بلکه بر روی مسئله آگاهی بخشی از ارزش کودکان مان هم باید کار کنیم.
ارتباط موثر فرزندان با والدین کلید طلایی حل مشکلات
نکته دیگری که بسیار مهم است بحث ارتباط موثر است که متاسفانه این مسئله خیلی دچار آسیب است. در حال حاضر بحث ارتباط موثر از گذشته بیشتر حائز اهمیت است. مسئله رابطه والدین با فرزندان بسیار حساس است و نباید اجازه بدهیم توازن این رابطه به هم بخورد و آسیب بخورد. ارتباط موثر به این معنی ست که من در کنار فرزندم باشد، در دسترس او باشم و او را درک بکنم و وقتی که با من است، احساس رشد و احساس مثبتی داشته باشد. نه اینکه هر بار من را ببینند برایش ضد حال باشم. باید بهترین ساعات فرزندمان با ما سپری شود و در آن ساعات به او خوش بگذرد. در این حالت است که کودک احساس می کند پدر مادر در کنار او هستند و او را درک می کنند و حالا اگر روزی خواست یک خواننده ای را دنبال کند و یا یک جریانی را دنبال کند اول با پدر مادرش هماهنگ می کند و بعد به سراغ آن کار می رود.
شما در حوزه سواد رسانه ای هم تخصص دارید. بفرمائید چه ارتباطی میان سواد رسانه ای و تربیت فرزندان وجود دارد؟
در بحث سواد رسانه ای و هدایت فرزندان در فضای مجازی ۴ مبنای اصلی را اشاره می کنیم. یکی از آن ها بحث خودارزشمندی است. فضای مجازی فضای خودکنترلی است، حتی اگر ما بخواهیم فیلتر های شبکه های اجتماعی را بیشتر کنیم و یا هر کار دیگری انجام دهیم، نهایتش این است که خود آن فرد تصمیم گیرنده است که چه مطلبی را دنبال کند یا نکند. بالاخره خداوند انسان را مختار آفریده است. بحث خودکنترلی با بحث خود ارزشمندی قابل هدایت و بهبودی است. و بحث دیگر بحث ارتباط موثر است که هر دو بحث را قبلا اشاره کرده بودیم.
محورهای دیگری که باید به آن اشاره کنیم بحث رژیم دیجیتال و سواد رسانه ای هستند. در رژیم دیجیتال خوراکی که از فضای رسانه ای می گیریم باید بر اساس یک سری ضوابطی محدود شود. استفاده خصوصی، زیادو بی هدف از فضای مجازی آسیب زا است. بنابراین خانواده ها باید بر روی این سه نکته قوانینی بگذارند. در هر سنی برای فرزندان مان استفاده از فضای مجازی را باید تعریف کنیم که در چه زمان هایی و چه نوع هدفی و چه محتوایی را می تواند استفاده کند. ما باید به عنوان پدر یا مادر باید بدانیم که فرزند ۱۳ ساله مان چه استفاده هایی باید از اینترنت داشته باشد و فرزند ۱۶ ساله چه نوع استفاده هایی باید داشته باشد. در سنین مختلف متغیر است.
سواد رسانه ای آگاهی ای است که به ما کمک می کند که آنچه که از رسانه ها دریافت می کنیم را به درستی فهم بکنیم و تاثیر مثبت از آن بگیریم و تاثیرات منفی را دور بریزیم. آموزش سواد رسانه ای باید از سنین پائین شروع شود تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند. ممکن است یک کلیپی در اینترنت منتشر شود که اغراض مختلف سیاسی فرهنگی و یا غیره را داشته باشد. کسانی که نسبت به محتوا و پشت پرده آگاه باشند نسبت به مطالب آن کلیپ آگاهی لازم را داشته باشند. اما بچه ها این درک و آگاهی را ندارند. کودکان فکر می کنند اگر مطلبی از طرف دوستان شان برای شان ارسال شده باشد و یا مطلبی منتشر شده باشد، حتما صحت دارد و مطلب مفیدی می تواند باشد.برای روشن شدن بحث تاثیر سواد رسانه ای در رصد فضای مجازی باید به مثال هایی که در اینترنت هم هست اشاره کنم، بعضی اوقات در پست هایی دیده اید اگر عکسی را از زاویه ای ببینیم یک معنی ای می دهد و اگر از زاویه دیگری ببینیم معنی دیگری می دهد، سواد رسانه ای همان نگاه و زاویه دید به مطالب است.
نکته دیگری که باید به مطالب منتشر شده در فضای مجازی دقت کنیم بحث منبع است که باید به کودکان مان آموزش دهیم از هر منبعی مطالب را دنبال نکنند. شما می دانید حتی در گذشته و در فقه هم بحث منبع خبر و اینکه چه کسی و چه منبعی خبری را مطرح کرده است، بسیار مهم است. باید به کودکان یاد بدهیم که منابع را چک کنند.
کسی که روایت می کند هم مهم است. چه نوع روایت از واقعه را انتخاب کرده است. آیا تمام واقعیت بیان می کند، یا جنبه هایی از آن را کمرنگ تر یا پررنگ تر بیان می کند؟ انسان های معمولی عموما فطرت پاکی دارند و تصور می کنند دیگران هم نیت خیری دارند. برای همین آن مطلب را می پذیرند. برای همین است که باید به کودکان مان یاد بدهیم که چرا این مطلب را در این زمان خاص باید منشتر کنند؟ چرا این موضوع پربازدید شده است؟ دلیلش چیست؟ و چرا در این برهه زمانی دست به انتشار این کلیپ زده است؟ اگر این نکات را تمام و کمال رعایت کنیم دیگر هر چیزی که به دست ما برسد به راحتی قبول نمی کنیم و می گوئیم ممکن است این مطلب یک تحلیل دوم هم ممکن است داشته باشد.
دولت باید در این زمینه چه کارهایی را انجام دهد؟
دولت باید وارد جریان سازی شود. هدف اصلی فضای مجازی جلب مخاطب و ایجاد جذابیت است. و موضوعی هست که تقریبا قابل اجتناب نیست. اینطور نیست که فکر کنیم اگر شبکه ای را فیلتر کنیم مسئله حل می شود. به لحاظ تربیتی باید خود افراد آگاه باشند، و تاثیر خود ارزشمندی و منفعلانه نبودن در فضای مجازی تاثیر بیشتری دارد. جریان سازی بسیار مهم است. باید بیائیم فضایی را ایجاد کنیم که محتوای مطالب را تولید کنند و سبک زندگی ای مناسبی را ترویج کنند. یکی از اشتباهاتی که ما در جریان سازی در فضای مجازی انجام داده ایم این بوده که قالب رسانه ای را فراموش کرده ایم. مثلا اینستاگرام و لایکی در سبک زندگی فعالیت می کند، و ما باید برای جریان سازی در این زمینه به تولید سبک زندگی مناسب بپردازیم، ولی گاها می بینیم که مسائل اعتقادی در این حوزه منتشر می شود که جریان سازی لازم را نمی تواند داشته باشد. باید هر رسانه را به صورت کارشناسی تشخیص داد و طبق همان قالب رسانه ای وارد عمل شویم.
بحث آموزش هم بسیار مهم است . باید هم والدین و هم کودکان را آموزش دهیم تا بدانند چه نوع استفاده ای را باید از فضای مجازی انجام دهند. جای این آموزش ها در مسائل سیاسی نیست و در حوزه مسائل فرهنگی باید برنامه ریزی شود تا اثر بخشی لازم را داشته باشد.