قرآن حجاب را امری اجتماعی می‌داند

به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد طاهری‌نیا، استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در نشست علمی «فردی یا اجتماعی بودن حجاب از دیدگاه قرآن» که از سوی گروه علمی تفسیر و علوم قرآن» مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و با همکاری حوزه علمیه خواهران استان زنجان و دبیرخانه هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی  برگزار شد، گفت: عده‌ای حجاب را امر فردی و خارج از حیطه حکومت می‌دانند، در نقطه مقابل کسانی هستند که قائل به دخالت حکومت هستند و حجاب را امری اجتماعی می‌دانند و حتی معتقدند که نه تنها دولت می‌تواند دخالت کند بلکه جزء وظایف دولت است؛ کسانی هم که می‌گویند دولت حق دخالت ندارد، یا مقدمات آن را مفروض گرفته‌اند یا اینکه به نظر آنها امر بدیهی بوده است. البته جای این پرسش وجود دارد که صغرا و کبرای این مسئله که نتیجه آن فردی بودن حجاب است از کجا آمده است؟

طاهری‌نیا بیان کرد: بنده معتقدم مدافعان فردی بودن امر حجاب باید یکسری مفاهیم مانند فردی بودن، خود حجاب و معیار فردی و یا اجتماعی بودن را توضیح دهند ولی بنده ندیده‌ام مدعیان برای آن معیار و توضیحی ارائه کرده باشند.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: در بیان دیدگاه قرآن، اولین قدم، داشتن معیاری برای فردی و اجتماعی بودن حجاب است تا بتوانیم براساس آن سراغ آیات و روایات برویم. حجاب در فقه دو اصطلاح دارد، یکی حجاب نماز که جزء احکام وضعی و شرط نماز است و دیگری پوشش در برابر مردان نامحرم است؛ بحث ما درباره حجاب تکلیفی است و نه حجاب در نماز. برخی این دو را با هم مقایسه کرده و گفته‌اند که حجاب در نماز امر فردی است پس کل حجاب، فردی است. موضوع دیگر اینکه حجاب یک بعد اعتقادی دارد یعنی حجاب، حکم شرعی و قرآنی است و از این بُعد فرقی بین زن و مرد وجود ندارد.

وی بیان کرد: اگر بخواهیم حجاب را از منظر یک حکم و دستور شرعی و قرآنی بررسی کنیم، باز باید جهت فردی و اجتماعی بودن آن را روشن کنیم، یعنی وقتی حجاب را از منظر یک رفتار در نظر بگیریم، باید سراغ معیار تاثیرگذاری برویم و ببینیم که قرآن چه آثاری را برای حجاب ذکر کرده و آیا این تاثیر فقط بر روی زن محجبه است یا بر دیگران هم مؤثر است؟ موضوع دیگر که باید بررسی شود این است که آیا شارع مقدس که حجاب را وضع کرده ذاتی است یا خیر؟ یعنی اگر در جامعه، کسی وجود نداشته باشد و فقط یک زن هم باشد، باز او باید پوشش داشته باشد؟ یا اینکه شارع با لحاظ کردن حضور مردان و زنان دیگر، آن را واجب دانسته است؟ که بر این اساس، امری اجتماعی خواهد بود.

آثار حجاب از نگاه قرآن

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اظها کرد: از منظر قرآن، چند اثر برای حجاب وجود دارد؛ اول شناساندن زنان پاکدامن، بازداشتن مردان از آزار جنسی زنان، پاکیزه نگه‌داشتن قلوب مردان و زنان و پیشگیری از تحریک جنسی مردان. در آیه ۵۹ احزاب «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا»، به دو اثر اشاره شده است، یکی یعرفن و دیگری فلا یؤذین؛ هر دو فعل، مجهول و معطوف به زنان است؛ این دو اثر، هم به دلیل سبب نزول آیه و هم ظاهر دو لفظ، اثرگذاری فرامرزی دارد و محدود به خود زنان نیست. شان نزول آیه این است که عده‌ای بعد از نماز عشاء سر راه زنان می‌ایستادند و متعرض آنان بودند و آیه نازل شده تا جلوی این کار گرفته شود و زنان پاک از فاجر جدا شوند، پس تاثیر آن فراتر از زنان است.

وی اضافه کرد: کلمه یعرفن هم مؤید این موضوع است؛ زیرا مراد از آن معرفی شناسنامه‌ای نیست بلکه شناساندن به لحاظ پاکی است و اینکه چون برده‌ها حجاب نداشتند زنان آزاد، با حجاب از آنان جدا می‌شدند. حجاب، ابزار شناخت و علامت پاکدامنی زنان مؤمنه بوده است که سبب می‌شده تا مردان بیماردل آنان را آزار ندهند. همچنین از فلایؤذین هم دو تاثیر به دست می‌آید، اول اینکه باعث امنیت فردی برای زن است و برای اینکه زن اذیت نشود لازمه آن دست برداشتن مردان از آزار و اذیت زنان است.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اضافه کرد: تطهیر قلوب مردان و زنان و پیشگیری از تحریک جنسی هم در آیات دیگر حجاب بیان شده است. از جمله قرآن فرموده است که زنان زینت‌هایشان را آشکار نکنند، آنان را مخفی کنند و طوری راه نروند که زینت پاهایشان آشکار شود و حتی زنان سالمند را از تبرج به زینت نهی کرده است و این نهی حتما حکمتی دارد؛ البته دو گروه با اینکه محرم نیستند مستثنی هستند از جمله مجانین و دیوانه‌ها؛ این عدم حرمت نشان می‌دهد که حجاب حکم تعبدی محض نیست و حکمتی دارد و آن حکمت این است که موجب تحریک جنسی مردان عاقل و بالغ نشود.

وی بیان کرد: پس پیشگیری از زینت در برابر نامحرم امری فرافردی و اجتماعی است و نه صرفا فردی. بر این اساس حجاب از منظر یک رفتار، اجتماعی است. از منظر حکم شرعی هم شواهد متعددی در آیات قرآن وجود دارد که حجاب از قبیل نماز نیست که چه کسی در جامعه باشد و یا نباشد واجب است. واژه‌های یبدین، زینتهن، جلابیبهن و … مؤید این مسئله است که حکم از منظر افراد مشاهده‌کننده صادر شده است و نتیجه می‌گیریم شارع مقدس با توجه به افراد مشاهده‌کننده حکم را صادر کرده است؛ اظهار زینت، دو وجه دارد یکی چیزی که اظهار می‌شود و دیگری کسانی که اظهار را می‌بینند و اگر کسانی نبودند که زینت زن را ببینند او اظهار نمی‌کرد و اظهار معنایی نداشت.

طاهری‌نیا گفت: ابن عطیه در نفسیر لا یبدین زینتهن، آورده است که؛ لا یبدین زینتهن للناظرین، یعنی للناظرین را اضافه کرده است، یا ابن کثیر للاجانب و طبرسی لغیر المحرم، را اضافه کرده است. از کلمه زینت هم این دلالت استفاده می‌شود، زینت اسم برای چیزهایی است که موجب زیبایی ودلپذیر شدن شیئ می‌شود و براساس آیه، این زینت مخصوص زنان است و قرآن دستور داده زنان زینت مخصوص خودشان را اظهار نکنند چون موجب جلب توجه و دلپذیر بودن برای دیگران می‌شود.

طاهری‌نیا تصریح کرد: معنی کلمه جلابیب (یعنی ملحفه و لباس و پوششی که زنان عرب از آن برای رفتن به بیرون از خانه استفاده می‌کردند) هم مؤید است؛ روایتی بیان شده که حضرت زهرا(س)، خمار را بر سر بست و جلباب پوشید و وارد بر ابوبکر شد که باز در راستای بحث ما است.

استفاده گسترده‌تر از آیات قرآن

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمين غلامعلی عزیزی‌كیا به عنوان ناقد گفت: ما در مراجعه به قرآن برای پاسخگویی به این سؤالات حتما لازم نیست فقط به آیات حجاب مراجعه کنیم بلکه می‌توانیم از آیات دیگر هم بهره ببریم و از زاویه بازتری به مسئله بنگریم. بنده ایرادی به استدلالات ایشان ندارم و کاملا متین بود ولی می‌توان مسئله را فراتر از آیات حجاب دید. ما در قرآن آیاتی داریم که به اقامه دین دعوت کرده است؛ در آیه ۴۲ سوره مبارکه شوری «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ …» نمونه آن است؛ دین شامل باید و نبایدهای الهی است و زمانی دین در جامعه اقامه می‌شود که به باورهای دینی و بایدها و نبایدهای آن احترام گذاشته شده و رعایت شود. در سوره مائده هم بیان شده است که ای اهل کتاب اگر شما اقامه تورات و انجیل نکنید هیچ ارزش و مقداری ندارید.

وی اضافه کرد: همچنین آیاتی مانند «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ…» مؤید برای بحث ماست، زیرا برخی می‌خواهند حجاب را فردی جلوه دهند و بگویند حکومت حق دخالت ندارد، در صورتی که آیه با صراحت فرموده اگر مؤمنان قدرت یافتند باید در جامعه اقامه نماز و ایتاء زکات و امر به معروف و … بکنند. همچنین آیات وجوب امر به معروف و نهی از منکر برای بحث ما قابل استفاده است؛ البته برخی از کسانی که حجاب را فردی می‌دانند قصد ندارند اصل وجوب آن را منکر شوند گرچه می‌گویند اجباری نباید باشد ولی با استناد به این دسته آیات، اجباری بودن آن قابل اثبات است.

عزیزی کیا، بیان کرد: هیچ چیزی در دین، فردی محض نیست و اگر هست از بعدی فردی است؛ اینکه فرد بخواهد با حجاب باشد یا خیر، تصمیم فردی است ولی آثار کار او و وظیفه دیگران در مواجهه با او هم می‌تواند فردی و هم اجتماعی باشد و حتی اگر خانمی در درون خانه خودش هم بود و فردی دید که وی در برابر نامحرم کشف حجاب کرده حق تذکر دادن و امر به معروف و نهی از منکر را دارد.

وی افزود: شاهد دیگر آیاتی است که در باب ایمان آوردن اهل کتاب در دوره پیامبر(ص) بیان شده است؛ برخی در ابتدای روز از روی نیرنگ ایمان می‌آوردند و شب از دین بیرون می‌رفتند و قصد داشتند تا مؤمنان را از اسلام باز دارند ولی مورد توبیخ خدا و پیامبر(ص) بودند، ایمان مسئله‌ای کاملا شخصی و فردی است ولی چون این نوع مواجهه آنان با مقوله ایمان، تاثیر اجتماعی داشت فردی صرف تلقی نمی‌شود.

عزیزی‌کیا تصریح کرد: روزه‌داری کار فردی صرف است ولی از منظری، ابعاد اجتماعی دارد؛ در این مورد هم می‌توانیم بگوییم روزه و حتی نماز شب بازتاب اجتماعی دارد، زیرا وقتی کسی نماز  شب بخواند کنترل اجتماعی او در برخورد با دیگران تقویت شده و آمار جرم و جنایت در جامعه کمتر می‌شود. علامه طباطبایی فرموده است که اسلام در جمیع شئون خود اجتماعی است.

اجتماعی‌بودن مسئله‌، به معنای الزام دخالت دولت نیست

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین قاسم ابراهیمی‌پور به عنوان ناقد دیگر گفت: ملاک‌های اجتماعی بودن حجاب باید به روشنی و معطوف به مسئله اصلی یعنی دخالت حکومت تبیین می‌شد. ملاک‌های ارائه شده درست است ولی کافی نیست. مثلا مگر انتخاب همسر موضوعی فردی نیست ولی آیا حکومت می‌تواند دخالت کند؟ همچنین کارکردهای بدحجابی مانند برهم زدن استحکام خانواده و ترویج روابط نامشروع و … مورد توجه قرار نگرفته است.

وی افزود: باید ملاک اصلی را کارکردهای اجتماعی حجاب در نظر بگیریم و در این صورت لازمه آن دخالت حکومت است یعنی هر کجا بدحجابی و بی‌حجابی موجب اختلال در نظم اجتماعی شود حکومت باید دخالت کند وگرنه صرف اجتماعی بودن، ملاکی برای دخالت محسوب نمی‌شود و خیلی از موضوعات، اجتماعی هستند و حکومت نباید دخالت کند.

ابراهیمی‌پور تصریح کرد: بحث مغفول مانده دیگر، نقش مردم و کنترل غیررسمی است؛ یعنی اگر حکومت غیر اسلامی هم بود خود مؤمنان آیا حق دارند یا خیر و قلمرو دخالت آنان تا چه حدی است؟ همچنین براهین شما شبهه‌ای دارد و آن اینکه به برخی افراد گفته شد با حجاب شوید و اگر اینطور است پس چرا باید برای همه از جمله بهایی‌ها و مسحیان و یهودیان و… الزامی کنیم؟ ما از اینکه معلوم نیست در جامعه چه کسی مسلمان است و چه کسی نیست، ضربه خورده‌ایم. اگر نمادی بود که دختر مسیحی از مسلمان قابل تشخیص بود وضع فرهنگی بهتری داشتیم.

این محقق و پژوهشگر بیان کرد: به نظر بنده این موضوع جای بحث دارد که اگر اجازه داده بودیم پیروان ادیان دیگر و سکولارها بی‌حجاب باشند تفکیکی بین آنها و دختران و زنان مسلمان صورت می‌گرفت. بی‌توجهی به الزامات غیر رسمی و بی‌توجهی به غیرمؤمنین جای بحث دارد و محدود کردن کار به آیات قرآن، مناسب نیست و می‌توان از روایات هم بهره ببریم.