چالش‌های توسعه فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی؛ راهکار چیست؟

به گزارش «مبلغ» به نقل از ایرناپلاس، محمدمهدی اسماعیلی چندی پیش در نشستی با رئیس و جمعی از مدیران مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی، ترویج و گسترش فعالیت‌ها و برنامه‌های نوآورانه این مرکز همچون پویش‌های تولید محتوا، نشر آثار فاخر سواد رسانه‌ای و برنامه‌های آموزشی ویژه مدیران و کارشناسان را خواستار شد و بر لزوم تشکیل اتاق فکر و اندیشه‌ورزی مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی تاکید کرد.

با توجه به سخنان و تاکیدهای محمدمهدی اسماعیلی این پرسش‌ها مطرح می‌شود که مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی و چنین مراکز و موسسه‌هایی چه ظرفیت‌هایی برای گسترش فرهنگ و هنر در این فضا دارند؟ تا کنون چه اقداماتی انجام شده و برای ادامه راه، چه راهکارهایی لازم است؟

در همین زمینه با سمیه رمضان‌ماهی استاد دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه سوره و همچنین مهدی مولایی مدیر اداره توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال موسسه فرهنگ‌وهنر در محیط مجازی (فهم) و مدیر سامانه زی‌نو گفت‌وگو کردیم.

ضرورت شناخت قابلیت‌ها پیش از برنامه‌ریزی

رمضان‌ماهی درباره ظرفیت مراکزی همچون مرکز توسعه فرهنگ و هنر و دیگر مراکز فرهنگی در فضای مجازی، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: امروزه استفاده از فضای مجازی، جزء جدایی‌ناپذیری از زندگی شده و همه اقشار جامعه برای انجام امور روزمره زندگی مجبورند به راه‌های مختلف از فضای مجازی استفاده کنند. همین موضوع، قابلیت بسیار فزاینده و جدیدی را پیش‌روی ما باز می‌کند که به همان میزان می‌تواند سازنده باشد،‌ می‌تواند دردسرساز هم شود.

در واقع قابلیت‌های فضای مجازی کمک شایانی به زندگی معاصر به لحاظ پیشبرد کارها و سرعت انجام امور کرده است. برای نمونه مراجعه به بانک‌ها، جابه‌جایی پول، خرید، فروش، پرداخت قبوض، چک و … بسیار ساده، سریع و فارغ از زمان و مکان شده است.

وی ادامه داد: به همین تناسب بسترهای سوء‌استفاده نیز فراهم شده است. به نظرم شناسایی این بخش منفی و سپس برنامه‌ریزی درست برای فرهنگ‌سازی عمومی و جمعی، یکی از اصلی‌ترین مسائلی است که باید توسط متولیان امر مورد توجه قرار گیرد. پراکنده شدن سریع شایعه‌ها، وایرال شدن اخبار یا کلیپ‌ها و … نشانگر قدرت بالای فضای مجازی است.

وی افزود: بنابراین به نظر می‌رسد در نخستین گامِ فرهنگ‌سازیِ شیوه استفاده از فضای مجازی، شناخت قابلیت‌ها و چگونگی استفاده درست از آن باید توسط مراکزی چون مرکز توسعه فرهنگ‌وهنر و دیگر مراکز فرهنگی، برنامه‌ریزی و اجرا شود. این مهم نیازمند آموزش زبان رسانه‌ای است. در واقع فضای مجازی، عالمی است که زبان خاص خود را دارد؛ زبانی که تنها به لغات وابسته نیست! بلکه به‌دلیل استفاده از عکس، تصویر، نماد، نشانه، ویدئو، صدا و… بسیار قدرتمند و تأثیرگذار است.

در واقع می‌توان گفت امروزه صنعت رسانه مهمترین بخش جامعه را تشکیل می‌دهد و در این میان، فضای مجازی امری دم‌دستی، فردی و ارزان است که امکان تاثیرگذاری را برای همه انسان‌ها ممکن کرده است.

بذر فرهنگ در خاک حاصلخیز رشد می‌کند

این استاد دانشگاه درباره ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای نیز گفت: در دنیای گذشته رسانه‌هایی همچون تلویزیون، رادیو، سینما، روزنامه و غیره همواره توسط یک ارگان و به صورت جمعی، سیاست‌گذاری و فعالیت می‌کرد اما امروزه به‌دلیل همه‌گیر شدن فضای مجازی، هر فرد به یک رسانه تبدیل شده ‌است که به راحتی می‌تواند نظرها، افکار و آثارش را ترویج دهد و در عرصه عمومی هم تأثیرگذار باشد.

وی ادامه داد: به همین دلیل نیاز است در گام نخست، زبان این عالم نوظهور را آموزش داد؛ متاسفانه هنوز در این عرصه کار جدی انجام نشده است. همان‌گونه که سوادآموزی و یادگیری خواندن و نوشتن باعث ارتقاء و پیشرفت یک جامعه می‌شود، بعه طور قطع آموزش سواد رسانه‌ای نیز ضرورتی است که می‌تواند به‌صورت خودخواسته کنترل‌گر هم باشد. وقتی فردی بداند صحت یک خبر، یک تبلیغ، یک فیلم و … را از کجا پیدا کند شاید دیگر نیازی به سانسور، فیلترینگ و… نباشد.

رمضان‌ماهی درباره میزان موفقیت این مراکز نیز بیان کرد: به اعتقاد من هنوز راه نرفته بسیاری پیش روی این مراکز است. عرصه فرهنگی و فعالیت‌های این زمینه اموری هستند که به زمان نیاز دارند و بر خلاف بسیاری از عرصه‌های دیگر اجتماعی، تأثیرگذاری فرهنگی و هنری امری نیست که یک شبه یا یک ساله ممکن شود.

وی تاکید کرد:‌ بذر فرهنگ نیازمند کاشته شدن در خاکی حاصلخیز است. امیدوارم مسئولان امر، با شناسایی و مطالعه درستِ زمینه‌های فرهنگ‌سازی از یک سو و مطالعه آسیب‌شناسانه روی اشکالات و چالش‌ها از سوی دیگر، بتواند سناریوهای آینده را پیش‌بینی و براساس آن برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و طولانی مدت خوبی را انجام دهند.

وی با ارائه پیشنهادی درباره راهکارها و اقدامات لازم برای موفقیت در این عرصه گفت: امروزه بحثی در محافل علمی وجود دارد به نام آینده‌پژوهی؛ نگاه آینده‌پژوهانه به معنای ترسیم آینده‌ای قطعی نیست. بلکه در این شیوه مطالعه آکادمیک، تلاش می‌شود با مطالعه دقیق و عملی گذشته و حال، بتوان نقاط قوت و ضعف برنامه‌ها و اهداف کلان را شناسایی و براساس آن، دورنمای آینده را حدس زد و برای آن برنامه‌ریزی کرد.

به گفته او، در این شیوه، وقتی نقاط قوت‌وضعف در کنار قابلیت‌ها و کمبودها استخراج شد به برنامه‌نویسی پرداخته می‌شود. ارتباط میان متغیرها و میزان تأثیر هر یک بر دیگری و بر کلِ مجموعه سنجیده و از این راه، مهمترین مؤلفه‌ها با بیشترین میزان تأثیرگذاری مشخص می‌شود. گام بعدی، برنامه‌ریزی برای کم کردن این تأثیرگذاری (در وجه متغیر آسیب‌رسان)  یا قوت بخشیدن به متغیرهای تقویت‌کننده است.

این استاد دانشگاه افزود: در واقع در این شیوه تلاش می‌شود به تدریج مؤلفه‌های منفی در عرصه پیشرفت حذف و متغیرهای مثبت تقویت شوند. به طور نمونه امروزه کسب‌وکارهای اینترنتی به‌شدت توسعه یافته است. همه‌گیری کرونا و تعطیلی عرصه‌های کار نیز به عنوان یک اهرم پیش‌برنده موجب توسعه این فضا شده است. به طور معمول آموزش فرهنگ و شیوه‌های کسب‌وکار اینترنتی برای جامعه‌ای که دولتمردانش خواستار ازدیاد جمعیت هم هستند، امری ضروی بوده اما نیازمند آموزش و پژوهش است.

با توجه به تاکید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بر تشکیل اتاق فکر و اندیشه‌ورزی مرکز توسعه فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی، چگونه می‌توان با تشکیل چنین اتاق فکرهایی، از نخبگان و اهل فن برای بهبود این عرصه و رسیدن به اهداف مورد نظر استفاده کرد؟

رمضان‌ماهی در پاسخ گفت: هرگاه در امور توسعه‌گرا، به علم توجه شده، رهاوردش پیشرفت بوده است. دنیایِ پرتغییر و سریع امروز، عرصه تجربه‌ نیست؛ نمی‌شود هر چیز را تجربه کرد و با آزمون و خطا کار را پیش برد. گاهی آسیب وارد شده توسط چنین عملکردی بسیار اساسی و پرهزینه است. آموزشِ زبانِ فرهنگ‌رسانه‌ای در فضای مجازی، امری است که به کار علمی در عرصه‌های مختلف اجتماعی، روان‌شناسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری نیاز دارد و به طور قطع برنامه‌ریزی بر اساس آراء و نظر متخصصیا هر یک از این عرصه‌ها راهگشاست.

پلتفرم‌های نوین؛ ابزاری برای تقویت فرهنگ و هنر

مهدی مولایی مدیر اداره توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال موسسه فرهنگ‌وهنر در محیط مجازی (فهم) نیز درباره ظرفیت موسسه‌ها و مراکزی که برای توسعه فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی ایجاد شده است، به ایرناپلاس گفت: برای فعالیت‌های مرکز توسعه فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی در دوره جدید با محوریت برنامه تحول و ارتقاء نقشِ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این فضا، موسسه فهم به عنوان یکی از بازوان اصلی این مرکز برای اجرایی‌‎سازی این برنامه آغاز به‌کار کرد.

وی ادامه داد: در این برنامه اقدامات بسیار مهمی در چهار محور «توانمندسازی و شبکه‌سازی فعالان، توانمندسازی مردم و کاربران، توسعه کسب‌وکارهای فرهنگی و توسعه صادرات محصولات و خدمات فرهنگی در بین‌الملل» تدوین شده که مهمترین اقدامات این برنامه، بر محور پلتفرم‌های نوین بوده زیرا باورمان بر این است که آینده حکمرانی در حوزه فرهنگ‌وهنر و کشور از طریق پلتفرم‌ها رخ خواهد داد. بر این اساس در ادامه به معرفی چهار پلتفرم اصلی این موسسه که نقش مهمی در افزایش و تقویت نقش فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی دارد و با حمایت مرکز توسعه فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی ایجاد شده است، می‌پردازیم.

به گفته وی، اگر مردم بویژه خانواده‌ها، مهارت‌های لازم برای زیست در فضای جدید را کسب کنند، بسیاری از آسیب‌ها و مشکلاتی که با آن مواجه‌ایم کاهش می‌یابد. برای این موضوع سامانه زی‌نو  (www.zeenow.ir) به معنای زیست نوین در فضای مجازی طراحی و راه‌اندازی شده است.

پرهیز از انحصار سواد فضای مجازی و رسانه‌ای در یک موضوع

عضو هیات مدیره موسسه فهم درباره سیاست‌های سامانه‌ زی‌نو گفت: سیاست نخست این بود که سواد فضای مجازی و رسانه‌ای به یک موضوع خاصی انحصار پیدا نکند. چون زندگی در دوران جدید در همه ابعاد متاثر از فضای مجازی شده است. این سامانه در حال حاضر برای شروع به پنج موضوع «حریم شخصی و امنیت فردی، خانواده و کودک‌ونوجوان، امور مالی‌وبانکی، مسائل شرعی و اخلاقی و اخبار جعلی و شایعه‌ها در فضای مجازی» متمرکز شده و از سه روش ارائه محتواهای چندرسانه‌ای، پرسش‌های متداول و مشاوره آنلاین، به مخاطبان و کاربران مشاوره می‌دهد.

وی افزود: سیاست دیگر سامانه زی‌نو، هم‌افزایی ظرفیت‌های موجود در بخش‌های دولتی و خصوصی کشور است و ما بر این باوریم اگر ظرفیت‌های موجود با یکدیگر هم‌راستا و همسو شوند، اتفاقات بزرگی رخ خواهد داد.

نقص در شبکه‌سازی میان فعالان در فضای مجازی

وی ادامه داد: دومین مساله مهمی که در این فضا با آن مواجه‌ایم، پراکندگی و تشتت میان تولیدکنندگان و فعالان و ضعف توانمندی آنان برای تولید اثر در حوزه فرهنگ‌وهنر در فضای مجازی است. به عبارت دیگر ما نتوانستیم بین فعالان این حوزه شبکه‌سازی ایجاد کنیم و محصول و فعالیت آنها را به کسب‌وکار تبدیل کنیم و تا زمانی که محصول، فعالیت و خدمت تولیدکننده محتوا در حوزه فرهنگ‌وهنر تبدیل به کسب‌وکار نشود، پایدار هم نخواهد بود.

مولایی اضافه کرد: این سامانه برای پاسخ به این چالش و با سه شعار «بشناسیم»، «همکاری کنیم» و «رشد کنیم» در قالب ۱۵ سرویس طراحی شده که اکنون هشت سرویس آن فعال است و بیش از هزار کاربر و ۱۲۰۰ محصول در این سامانه بارگذاری شده است.

فرصت‌سازی در «سامانه پلتزار»

مدیر سامانه پلتزار (www.platzaar.ir) درباره این سامانه گفت: پلت­زار «شبکه تعاملی هم­‌افزایی و توانمندسازی کسب­‌وکارهای فرهنگی دیجیتالی ایران» است که توسط مرکز توسعه فرهنگ‌وهنر فضای مجازی (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) با هدف معرفی فعالان، محصولات و خدمات این حوزه، مشارکت و همکاری کسب ­وکارها، آموزش و رشددهی واحدهای تولید و عرضه، هم­‌گرایی و تبادل تجربه‌ها، ارتقاء ابعاد شناختی فعالان، دسترسی سریع مخاطبان به انواع محصولات، ارائه خدمات ویژه به کسب‌وکارها، ارتقاء سواد رسانه­‌ای کاربران و نیز توسعه اقتصاد فرهنگی دیجیتال و کارآفرینی فرهنگی در فضای مجازی ایجاد شده است.

فعالان حقیقی و حقیقی که خدمات کسب­‌وکاری خود را از طریق وبگاه­‌ها، اپلیکیشن‌ها، شبکه‌های اجتماعی، استودیوهای تولید محتوا، تولید و تکثیر بر حامل و سایر بسترهای دیجیتال عرضه محصولات فرهنگی دیجیتال ارائه می­‌دهند، می­‌توانند در این سامانه ثبت­‌نام کرده و به ­سهولت غرفه مجازی خود را در بزرگترین بازار فرهنگی دیجیتال کشور ایجاد کنند. همچنین، عموم مخاطبان نیز می­‌توانند با مراجعه به این سامانه، به گسترده‌ترین میدان عرضه محصولات و خدمات فرهنگی دیجیتال ایران دسترسی یابند.

وی ادامه داد: سامانه پلتزار شبکه‌سازی فعالان را بر محور موضوع‌هایی مانند خانواده و سبک زندگی، کودک و نوجوان، خدمات آموزشی، گردشگری، خدمات فرهنگی و … با سرویس‌هایی مانند شناسا (معرفی فعالان به یکدیگر)، قفسه (معرفی آثار و محصولات فعالان)، صفحه خیال (ارائه ایده)، تحفه (ارائه حمایت‌های سرمایه‌گذاری و ثبت سرمایه‌پذیر)، جلوه‌گاه (معرفی رویدادهای فرهنگی هنری)، تخته‌ سیاه (معرفی دوره‌های آموزشی) شروع کرده؛ همچنین اکنون امکان برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی هنری در بستر پلتزار نیز فراهم است.

مولایی تاکید کرد: این ظرفیتی کم‌نظیر است که با برگزاری رویداد در بستر پلتزار، شروعی برای دوران کسب‌وکار یک محصول و فعال خواهد بود. علاوه بر این، پیوندها و همکاری‌های پلتزار برای توسعه خدمات کسب‌وکاری و ارتباط با مراکز و کارخانه‌های نوآوری، حمایت‌های خوبی را برای فعالان فرهنگ و هنر در فضای مجازی فراهم کرده است.

فضای مجازی و مساله حفظ مالکیت مادی آثار

مدیر سامانه زی‌نو، سومین چالش جدی در این حوزه را مسائل مربوط به حق مالکیت و صیانت از مالکیت آثار فرهنگی‌هنری در فضای مجازی بیان کرد و افزود: برای نمونه یک هنرمند، یک اثر موسیقی، کلیپ، فیلم کوتاه یا سینمایی را با زحمت و هزینه فراوان تولید می‌کند اما در چند دقیقه، این اثر در بسترهای مجازی با اسامی دیگر و بدون حفظ مالکیت مادی اثر منتشر شده و همه سرمایه و حق مالکیت اثر از بین می‌رود.

وی افزود: در چنین شرایطی تولیدکننده علاوه بر اینکه نمی‌تواند از نشر آن به صورت غیرقانونی جلوگیری کند و از آن بهره اقتصادی ببرد بلکه مالکیتش هم حفظ نمی‌شود. برای حل این چالش، با کمک یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان، سامانه‌ای با عنوان صدف (www.sadaf.io) راه‌اندازی شده است.

ضعف صادرات محصولات فرهنگی‌وهنری

مولایی، چهارمین چالش در حوزه فضای مجازی را «ضعف شبکه‌سازی فعالان بین‌‎المللی و ضعف صادرات محصولات فرهنگی‌هنری در حوزه بین‌الملل دانست» و افزود: در بخش ارتباطیِ فعالان فرهنگی‌هنری ما با حوزه بین‌الملل، ضعف وجود دارد.

برای مواجه با این چالش، سامانه sabacarp.com راه‌اندازی شده که در مرحله آزمایشی است. در حال حاضر در این سامانه ۶ موضوع «فعالیت‌های قرآنی، عاشورا و اربعین، موسیقی، فیلم و سینما، کتاب و ادبیات، حکمت و فلسفه» فعال شده است. در واقع فعالان فرهنگی هنری که در داخل کشورند و آثاری در این زمینه‌ها برای عرضه دارند، شناسایی شده و با دیگر فعالان در عرصه بین‌الملل مرتبط می‎شوند.

وی افزود: محور فعالیت در این سامانه «معرفی فرهنگ و هنر ایران» در عرصه بین‌الملل با همکاری مشترک میان فعالان ایرانی و بین‌المللی است. در این سامانه که به زودی رونمایی می‌شود در حال حاضر رویدادها، آثار فعالان در موضوع‌های اشاره شده معرفی و ارائه می‌شود. تلاش این است که از طریق ارتباط بین فعالان داخلی و بین‌المللی، بتوانیم به شبکه‌سازی فعالان، گسترش و توسعه صادرات محصولات فرهنگی‌هنری کمکی کرده باشیم.