حدیثی از امام زمان(عج) که سندیت ندارد
دکتر سعید طاووسی مسرور
نگاهی به کتاب «الکافی» به بهانهٔ ۱۹ اردیبهشت، روز بزرگداشت شیخ کلینی
مبلغ: ثقة‌الاسلام ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به شیخ کلینی، محدث نامی شیعه و صاحب کتاب «الکافی» است.
او ایرانی و از روستای کُلَین واقع در ۳۸ کیلومتری شهرری و ناحیهٔ جنوب غربی جادهٔ قم به تهران نزدیک حسن آباد کنونی است. آرامگاه پدر وی یعنی یعقوب بن اسحاق که از بزرگان شیعیان زمان خود بوده هم‌اکنون در قریهٔ کلین و زیارتگاه مردم آن سامان است.
شیخ کلینی در دورهٔ امام حسن عسکری علیه‌السلام به دنیا آمد و با نواب اربعه امام عصر عجل‌الله تعالی معاصر بود. همچنین او با علی بن حسین بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق هم عصر بوده است.
۲۰ سال تلاش برای تالیف کتاب
شیخ کلینی در زمان خود پیشوای شیعیان در ری و موثق‌ترین فرد در ضبط حدیث بوده و کتاب حدیثی خود به نام «الکافی» را در مدت ۲۰ سال تالیف کرده است.
وی احادیث اعتقادی و فقهی را در کتاب کافی گرد آورده و این کتاب را به ۳ بخش اصول، فروع و روضه (متفرقات) تقسیم کرده است. چاپ جدید «کافی» که انتشارات دارالحدیث قم در ۱۳۸۷شمسی آن را با تصحیح و تحقیق بسیار ارزنده منتشر کرده، ۱۵ جلد است که چهار جلد اول اصول، ۱۰ جلد بعدی فروع و جلد آخر نیز روضه است. بنابراین بیشتر کتاب کافی مربوط به فقه و بیان احکام شرعی است. «اصول و روضه کافی» با ترجمهٔ مرحوم محمدباقر کمره‌ای (متوفی ۱۳۷۴ق) به فارسی ترجمه شده است. به علاوه مرحوم سیدجواد مصطفوی (متوفی ۱۳۶۸ ش) و سیدهاشم رسولی محلاتی، «اصول کافی» را در چهار جلد به فارسی ترجمه و شرح کرده‌اند. سیدهاشم رسولی محلاتی «روضهٔ کافی» را نیز به فارسی ترجمه کرده است.
«کافی» نخستین کتاب از کتب اربعهٔ شیعه و معتبرترین آن‌ها و دارای ۱۶۱۹۹ حدیث (۱۵۱۷۶ حدیث بدون مکررات) است.
مسافرت‌های کلینی به کشورها
شیخ کلینی برای جمع‌آوری اخبار و احادیث کتاب «کافی»، مسافرت‌ها کرده و به شهرها و سرزمین‌های دور و نزدیک اسلامی رفته و با راویان احادیث و ناقلان آثار ائمه اطهار علیهم‌السلام، محدثان بزرگ و عالی‌قدر شیعه و دانشمندان اهل تسنن ملاقات کرده است.
وی به غیر از کتاب «کافی»، تألیفات دیگری نیز داشته که هیچ‌کدام به ما نرسیده است. اسامی این آثار عبارت است از: کتاب «رجال» – کتاب «رد بر قرامطه» – کتاب «رسائل ائمه علیهم‌السلام» – کتاب «تعبیر رویا» – «مجموعهٔ اشعار شعرا در مورد ائمه علیهم‌السلام»
آیا تمام روایت‌های کافی صحیح است؟
با تمام عظمت و اعتبار کتاب «کافی» و جایگاه والای مؤلف آن، این‌گونه نیست که تمام روایات آن صحیح باشد، بلکه احادیث این کتاب از نظر مؤلف آن صحیح است.
شیخ، خود ابزار بررسی صحت احادیث این کتاب را در اختیار آیندگان قرار داده است. این ابزار مفید، ذکر سند هر حدیث است. بنابراین امروزه با نقد سندی و متنی می‌توان به نقد روایات «کافی» پرداخت و ممکن است در بین انبوهی از روایات صحیح و معتبر، با برخی روایات ضعیف و غیرقابل پذیرش نیز مواجه شویم.
مثلا روایت ازدواج امام حسین علیهم‌السلام با شهربانو بنا بر تحقیق علامه دکتر سیدجعفر شهیدی و علامهٔ شهید استاد مرتضی مطهری، روایتی ضعیف و بی‌اعتبار است (برای تفصیل در این باره نک. مقالهٔ نگارنده با عنوان امام سجاد علیهم‌السلام در ذهن و زبان اهل سنت، بخش پدر و مادر امام زین العابدین علیهم‌السلام در مجلهٔ فروغ وحدت).
حدیث امام زمان درباره کتاب «کافی»
اما این که مشهور شده تمام روایات «کافی» صحیح است چون امام زمان ارواحنا له الفداء دربارهٔ این کتاب فرموده‌اند: «الکافی کاف لشیعتنا» (کتاب کافی برای شیعیان ما کافی است)، مطلبی بی‌پایه و اساس است زیرا این حدیث، اصلی ندارد و بی‌اعتبار است.
محدث نوری تصریح کرده که این حدیث، اصل و سندی ندارد و در هیچ‌یک از منابع حدیثی شیعه نیامده است و اشاره کرده که ملامحمد امین استرآبادی نیز بر بی‌اساس بودن این روایت صحه گذاشته است(نوری، ج ۳، ص ۴۷۰).
حدیثی که بزرگ اخباریان یعنی ملامحمد امین و محدث متسامحی چون میرزاحسین نوری آن را رد کنند، چه کسی می‌تواند آن را تایید کند؟ برای تقریب به ذهن می‌توان گفت خود ماست بند دارد می‌گوید این ماست خیلی ترش است!
روش دیگر بزرگان بعد از شیخ کلینی نشان می‌دهد که چنین روایتی را یا نشنیده‌اند یا شنیده‌اند و قبول ندارند. مثلا شیخ صدوق و شیخ طوسی که «اولی من لا یحضره الفقیه» را نوشت و دومی «تهذیب و استبصار» را، این‌گونه نیست که به تمام «کافی» اعتماد کرده باشند (نک. حافظیان بابلی، ج ۲، ص ۲۶۲ – ۲۶۳). علامه عسکری (ج ۳، ص ۲۸۳) نیز ضمن تصریح به بی‌اعتبار بودن این روایت، تالیفات متعدد حدیثی بعد از «کافی» را دلیلی آشکار بر این دانسته که «کافی» برای شیعه کافی نیست.
* سعید طاووسی مسرور، مدرس شیعه‌شناسی دانشکدهٔ الهیات علامه طباطبایی