گشت‌وگذاری در خانه یکی از واقفان بزرگ تهران به بهانه روز وقف
یادگارهای گران‌بهای حاج حسین آقا
به گزارش «مبلغ» به نقل از همشهری آنلاین، ۱۰ خردادماه سال ۱۲۵۰ خورشیدی، در عمارت حاج «محمدکاظم ملک‌التجار»، از بازرگانان مشهور قاجاری، حوالی بازار حلبی‌سازها (بین‌الحرمین)، پسری متولد شد.
نام او را حسین گذاشتند و بعدها به تبعیت از درسی که از پدر فراگرفته بود، همه عمرش را صرف مطالعه و جمع‌آوری آثار ارزشمند و نفیس خطی کرد و به‌عنوان واقف مؤسسه، کتابخانه و موزه ملی ملک، نقش مهمی در اعتلای فرهنگ، هویت و صیانت از آثار گرانبها و ارزشمند تاریخی در داخل کشور و حفظ این میراث برای آیندگان داشت. به مناسبت یکصد و پنجاهمین سال تولد حاج حسین آقا ملک و روز وقف، با «مژگان جعفری»، پژوهشگر تاریخ، درباره حاج حسین آقا ملک و خدمات این واقف بزرگ تهرانی گفت‌وگو کردیم.
اگر اهل گشت‌وگذار در دل کوچه و پسکوچه‌های بازار بزرگ تهران باشید، در راسته حلبی‌سازهای قدیم و بین‌الحرمین امروزی، حتماً چشمتان به خانه تاریخی ملک افتاده است. خانه‌ای با معماری دوران قاجار، دیوارهای آجری و پیرنشین که در میان مغازه‌های رنگارنگ بازار جا خوش کرده است. اینجا خانه تاریخی ملک و نخستین مکان مؤسسه، کتابخانه و موزه ملک است، عمارت قدیمی حاج محمدکاظم ملک‌التجار که بعدها به پسرش، حاج حسین آقا ملک رسید.
«مژگان جعفری» با تعریف پیشینه خانوادگی این واقف تهرانی سر صحبت را باز می‌کند: «آقا مهدی، پدربزرگ حاج حسین آقا ملک، از دوستان میرزا تقی‌خان فراهانی، پیشکار ناصرالدین‌میرزا، ولیعهد قاجار در آذربایجان، بود. میرزا تقی‌خان با درگذشت محمدشاه قاجار، ولیعهد را با قرض‌گرفتن ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدی به تهران آورد و بر تخت سلطنت نشاند. آقا مهدی به تهران آمد و به پاس خدمتش، لقب ملک‌التجاری را از ناصرالدین شاه گرفت. این لقب پس از آقا مهدی به فرزندش محمدکاظم رسید. او هم، مانند پدر، به بازرگانی روی آورد و گستره فعالیت‌هایش به وادی سیاست رسید. حاج محمدکاظم ملک‌التجار از راه تجارت و زمین‌داری، ثروتی انبوه برای فرزندان به جا گذاشت.»
دیوان ابن‌یمین و علاقه به جمع‌آوری نسخ خطی
حاج حسین آقا ملک، فرزند حاج محمدکاظم، در مسیر سفر به خراسان برای اداره املاک پدر، پس از تماشای نسخه‌ای خطی در نیشابور از دیوان ابن‌یمین، شاعر سده ششم هجری، به جمع‌آوری نسخه‌های خطی و راه‌اندازی کتابخانه علاقه‌مند می‌شود. جعفری با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «حاج حسین آقا ملک تحصیلات عالیه داشت و همزمان با فراگیری علوم قدیمه، زبان فرانسه را نیز در مدرسه فرانسوی آلیانس فراگرفته بود.
او از سن ۲۸ سالگی علاقه‌مند به مطالعه و جمع‌آوری آثار و نسخ خطی قدیمی شد. کتابخانه‌اش را در دهه‌های پایانی سده سیزدهم هجری در مشهد بنیان‌گذارد و پس از درگذشت پدر، به خانه پدری در بازار حلبی‌سازها (بین‌الحرمین کنونی) در تهران آورد و در دسترس اهل دانش گذاشت. حاج حسین آقا ملک سرانجام این گنجینه ارزشمند را به همراه دیگر آثار تاریخی و هنری با خانه پدری و اثاثیه آن در ۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی بر آستان امام رضا علیه‌السلام وقف کرد.»
خانه تاریخی ملک در بازار بین‌الحرمین
پیشینه این بنای تاریخی به بیش از ۱۵۰ سال پیش، به اوایل دوره قاجار، می‌رسد. این خانه، ابتدا ۲ بخش اندرونی در ضلع شرقی و بیرونی عمارت قاجاری و نیز در ضلع غربی داشت. این پژوهشگر تاریخ در ادامه درباره حال و هوای خانه تاریخی ملک توضیح می‌دهد: «عمارت قاجاری در جایگاه هسته اصلی خانه تاریخی ملک، یک حیاط مرکزی دارد که دورتادور آن را بنایی در بر گرفته است.
البته در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی تخریب و ساختمان کتابخانه ملی ملک در ۳ طبقه جایگزین آن شد. زورخانه‌ای در ضلع شمالی عمارت قاجاری متعلق به حاج محمدکاظم ملک‌التجار، پدر حاج حسین آقا ملک، بوده که احتمالاً همزمان با ساخت کتابخانه تخریب شده و بنایی با معماری تازه بر جای آن نشست. با کمی تغییر، بخش اندرونی و بیروی این بنا تغییر کرد. یعنی عمارت پهلوی (بخش کتابخانه، اندرونی پیشین) برای مخزن‌های کتاب و تالار مطالعه و پژوهش و عمارت قاجاری (بیرونی پیشین) به زندگی خصوصی حاج حسین آقا ملک و خانواده‌اش و ویترین‌های آثار تاریخی اختصاص یافت. عمارت قاجاری در جایگاه هسته اصلی خانه تاریخی ملک، یک حیاط مرکزی دارد که دورتادور آن را بنایی در بر گرفته است.»
به گفته جعفری، این بنا بخش‌هایی گوناگون، مانند اتاق‌های خصوصی و پذیرایی، آب‌انبار، زیرزمین‌های گسترده و آشپزخانه، در خود جای داده است. خانه ملک تزیینات جذاب معماری دارد و همچون دیگر بناهای دوره ناصری از هنر اروپایی، در آمیزش با هنرهای سنتی ایران، تأثیر پذیرفته است. ازاره‌های دیواره‌های بیرونی با سنگ‌هایی زینت یافته است که با نقش گل و گیاه حجاری شده‌اند. آجرهای تراش‌خورده در بالای دیوارها جای دارند و میانشان قاب‌هایی از کاشی هفت‌رنگ با نقش‌های اسلیمی، هندسی و انسان و حیوان به چشم می‌آید. گچبری‌هایی با رنگ‌آمیزی نیز درون بنا به کار رفته است.
ازاره‌های دیوارها به پارچه یا مخمل‌کوبی آراسته بوده و سقف پاره‌ای تالارها و اتاق‌ها با قاب‌بندی‌های چوبی تزیین شده است. کتابخانه و موزه ملی ملک تا سال ۱۳۷۵ خورشیدی در این خانه تاریخی برپا بود. اتاق حاج حسین آقا ملک، معروف به اتاق مخمل، در شمال حیاط و تالاری بزرگ در پشت آن جای دارد. خانه تاریخی ملک پس از بازگشایی در سال ۱۳۹۷ خورشیدی با کاربری‌های گوناگون فرهنگی‌ـ تاریخی و گردشگری به شهروندان خدماتی گسترده می‌رساند.
پرواز به آسمان ابدیت
حاج حسین آقا ملک گنجینه‌ای ارزشمند از آثار و نسخ خطی و اشیای نفیس تاریخی و هنری‌اش را همراه خانه پدری در ۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی بر آستان امام رضا علیه‌السلام وقف کرد. البته او همچنین املاک و مستغلات متعددی هم در تهران و خراسان برای کارهای خیریه و عام‌المنفعه وقف و اهدا کرده بود. او در سوم مرداد ۱۳۵۱ خورشیدی درگذشت و در حرم امام رضا علیه‌السلام به خاک سپرده شد.