نهادهای حاکمیتی ایران به مطالعات جامعهشناختی دین مشکوک هستند! / سکولارها احساس نیاز نمیکنند و دینداران هم به دانسته‌های قبلی چسبیده اند!
بررسی مصائب جامعهشناسی دین در نشست شهر کتاب:
مبلغ / در حالی که در تریبون‌های دولتی و حاكمیتی تاكید زیادی بر مساله دین می‌شود و سازمان‌های متعددی نیز به نام دین در جامعه ما فعالیت دارند اما ابعاد جامعه شناختی دین و آسیب ها و مسائلی که حول دین شکل میگیرد کمتر مورد بررسی جامعه شناسانه قرار میگیرد
به گزارش «مبلغ»– مجموعه «سرو» در انتشارات «نشر آرما» از معدود فعالیتهایی است که به طور مشخص جامعهشناسی شیعی را محور مطالعاتی خود قرار داده است. مجموعه‌ای كه تاكنون ۳۰ جلد كتاب در این حوزه منتشر كرده است كه از جمله مهم‌ترین عناوین آنها می‌توان به «آیین نیكی؛ مطالعه جامعهشناختی خیرِ دینی در آیین پیاده‌روی اربعین»، «زمان در زندان؛ بررسی سیاست‌گذاری تقویم در سال‌های پس از انقلاب اسلامی»، «فرهنگ شیعی»، «در سرزمین امام‌باره‌ها»، «مجالس مذهبی در ایران معاصر»، «تراژدی جهان اسلام» و… اشاره كرد. به تازگی اما سی‌امین جلد این مجموعه با عنوان «رسانه شیعه؛ جامعهشناسی آیین‌های سوگواری و هیات‌های مذهبی در ایران» منتشر شده است. «رسانه شیعه» نوشته محسن حسام مظاهری است كه با نگاهی جامعهشناختی به بررسی مناسك و مراسم شیعی -آیین‌های سوگواری و هیات‌های مذهبی- در ایران پرداخته است.لذا به همین مناسبت شهركتاب مركزی در روز سه‌شنبه اقدام به برگزاری نشستی با موضوع «دین در آیینه پژوهش و نشر» كرد.
این نشست با سخنرانی سعید طاوسی مسرور استاد تاریخ و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، محسن حسام مظاهری دانش‌آموخته و پژوهشگر حوزه جامعهشناسی دین، جبار رحمانی پژوهشگر، نویسنده و استادیار رشته مردم‌شناسی و عضو هیات علمی پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد. همچنین عظیم محمودآبادی دانش‌آموخته رشته فلسفه دین و نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و فلسفه دبیری این نشست را برعهده داشت.
طاوسی: اهمیت شیعه‌پژوهی در غرب
در ابتدای این نشست سعید طاوسی مسرور «مروری بر سیر مطالعات شیعی در غرب» داشت. او در سخنان خود به اهمیت شیعه‌پژوهی در غرب و چهره‌هایی نظیر ایتان كولبرگ، ویلفرد مادلونگ و… پرداخت. وی همچنین با اشاره به لیست بلند بالا و متنوع كتاب‌های مادلونگ در این حوزه و مقایسه آن با وضعیت جایگاه شیعه‌پژوهی در جامعه علمی- آكادمیك خودمان سعی كرد نشان دهد ما علی‌رغم اینكه در جامعه‌ای شیعی زندگی می‌كنیم چقدر در پرورش پژوهشگران و شیعه‌پژوهانی چون مادلونگ ناموفق بوده‌ایم. وی در همین رابطه به مطالعات گسترده مادلونگ در تاریخ و كلام شیعه امامی و زیدی اشاره و تصریح كرد وی سال‌ها در عراق و تركیه زیسته و آثار او محصول جهد و تلاشی است كه از این تجربه عمیق مطالعاتی برخاسته بود.
طاوسی همچنین متذكر شد كه در حال حاضر شیعه‌پژوهی انحصاری به غرب ندارد و حتی ما در بخش‌هایی از شرق از جمله چین، ژاپن و حتی كشورهایی نظیر كره شاهد آن هستیم كه به ویژه در سال‌های اخیر به این رشته توجه جدی شده است.
رحمانی: ضرورت گفت‌وگو با شیعه‌پژوهان غربی
جبار رحمانی دیگر مهمان این نشست بود كه موضوع سخنرانی‌اش «ضرورت بین‌المللی شدن مطالعات شیعی در ایران» بود.او نویسنده كتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی» است كه از جمله كتاب‌های مجموعه «سرو» در نشر آرما است.
سخنان رحمانی از دو قسمت تشكیل شده بود؛ بخش اول تاكید بر اینكه ما به دلایل عدیده‌ای نیازمند آن هستیم كه بیش از پیش به مطالعات شیعه‌پژوهی مستشرقان غربی توجه كنیم. به باور وی آنها با نگاهی كه از بیرون بر مناسبات فرهنگی و دینی ما می‌افكندند ای‌بسا نكاتی را ببینند و بیابند كه از نگاهِ خودِ ما مغفول مانده باشد. بخش دیگر سخنان وی اما به امكاناتی اشاره داشت كه مستشرقان، اسلام‌شناسان و شیعه‌پژوهان غربی از آن برخوردارند اما برای پژوهشگران مستقل ایرانی فراهم نیست.
رحمانی با اشاره به سخنان طاوسی مسرور درباره حضور مادلونگ در عراق و تركیه گفت كسی مثل مادلونگ در كشوری دور از وطن خود، رها نشده بوده است و حتما از جانب متولیان علمی آلمان حمایت مالی می‌شده كه او بتواند برای سال‌های طولانی مهاجرت كند و به تحقیقات علمی و آكادمیك خود بپردازد. درحالی كه در كشور ما متاسفانه علی‌رغم اهمیت دین و صرف هزینه‌های بسیار برای آن اما چنین نگاهی به پژوهشگران مستقل وجود ندارد.
او همچنین تاكید كرد كه پژوهشگر مستقل لزوما نگاه منفی به دین ندارد و ای بسا در مواردی با نوعی نگاه همدلانه به پژوهش در حوزه مراسم و مناسك مذهبی بپردازد. اما ظاهرا بخش‌هایی از جامعه دینی یا متولیان این حوزه حساسیت‌های ویژه‌ای دارند كه چندان نمی‌پسندند این مسائل به صورت شفاف مورد تحلیل و واكاوی قرار گیرد.
محمودآبادی: كتاب فان‌اس، نمونه عالی یك پژوهش آكادمیك
عظیم محمودآبادی نیز با اشاره به سخنان رحمانی به تجربه یوزف فان اس -كلام پژوهِ آلمانی معاصر- و چگونگی نگارش كتاب مهم او -كه با عنوان «كلام و جامعه» به فارسی ترجمه شده- اشاره كرد. كتابی شش جلدی كه فان‌اس از سال ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸ به تحقیق و سرانجام تالیف آن پرداخت و هزینه‌های مربوط به دوران مرخصی وی از دانشگاه، توسط «انجمن پژوهش آلمان» و «بنیاد فولكس واگن» تامین شد. این مجموعه شش جلدی تحت نظارت سید محمدرضا بهشتی استاد فلسفه دانشگاه تهران به فارسی ترجمه شده و تاكنون سه مجلد از آن به همت انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شده است. «كلام و جامعه»، نمونه عالی یك پژوهش علمی و آكادمیك است كه در عین حال نشان می‌دهد حمایت‌های دولتی از پژوهش‌های تخصصی و آكادمیك در حوزه دین چقدر در به ثمر رسیدن یك اثر عالمانه و دقیق موثر است. وی در ادامه افزود: معلوم است كشوری كه برای شناخت بخشی از فرهنگ كشوری دیگر چنین هزینه‌هایی را متقبل می‌شود می‌تواند در سایر عرصه‌ها نیز به پیشرفت و توسعه نائل شود. اما متاسفانه ما نه برای شناخت فرهنگ‌های دیگر بلكه حتی برای شناخت فنی و آكادمیك فرهنگ خودمان در ابعاد مختلف نیز دچار انواع مسائل گاه دست‌وپا گیر و گاه پیش‌پا افتاده هستیم.
محمدرضا پویافر، عضو هیات علمی رشته جامعهشناسی، دیگر مهمان این نشست بود كه موضوع سخنرانی وی «مسائل و چالش‌های تجربی مطالعات اجتماعی تشیع در ایران» بود. او نیز به انتقاد از بی‌تفاوتی ارگان‌های مختلف حاكمیتی در حمایت از پژوهش‌های مطالعات جامعهشناسی دین پرداخت و به حضور اخیرش -و همچنین سال‌های گذشته- در راهپیمایی اربعین اشاره كرد كه از كمترین تسهیلاتی در این زمینه برخوردار نبوده و مخارج تمام این پژوهش‌های انجام یافته و منتشر شده -و سفرهایی كه لازمه به سرانجام رسیدن آنها بوده- را از بودجه شخصی خودش تامین كرده است.
پویافر: هم پژوهشگر هم زائر
پویافر نویسنده كتاب «آیین نیكی» با عنوان فرعی «مطالعه جامعهشناختی خیرِ دینی در آیین پیاده‌روی اربعین» است كه موضوع مطالعاتی وی مساله «زیارت» از نگاه جامعهشناسی دین به آن است. شاید ویژگی منحصر به‌فرد كتاب وی را باید در این دانست كه در پژوهش‌های خود نوعی نگاه همدلانه به مقوله‌ای دارد كه مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. وی علی‌رغم وفاداری به روش و نظم علمی و آكادمیك اما معتقد است می‌توان در عین مومن بودن به مناسك دینی از چارچوب‌های علمی و پژوهشی خارج نشد. چنانكه در مقدمه «آیین نیكی» نوشته است: «كتاب حاضر حاصل تجربه دوگانه‌ای از پژوهش و زیارت است. البته برخی جامعه‌شناسان با اطلاق چنین تعبیری به كار پژوهشی در موقعیت‌هایی همچون آیین پیاده‌روی اربعین مخالف‌اند و بر این باورند كه فرد یا گروهی كه در چنین میدان‌هایی حاضر می‌شود، یا زائر است یا پژوهشگر و نه هر دوی اینها. اما به نظر می‌رسد كه موضوع ساده‌تر از چنین تفسیر تمایز بخشی است كه این گروه از جامعه‌شناسان دارند. صورت مساله به سادگی از این قرار است كه وقتی پژوهشگری با تعلقات دینی مشخص، در میدانی آكنده از عواطف و كنش‌های مرتبط با همان باورها حضور پیدا می‌كند و در مراسم زائران شركت می‌كند و به زیارت حرمی می‌رود كه همه زائران با هدف زیارت همان حرم به آنجا سفر كرده‌اند، ممكن نیست كه فقط پژوهشگر باشد.»
حسام مظاهری: بی‌اقبالی پژوهش‌های جامعهشناسی دین در جامعه ما
آخرین سخنران این نشست اما محسن حسام مظاهری بود كه دبیری مجموعه «سرو» در نشر آرما را برعهده دارد و مجموعه كتاب‌هایی كه در حوزه جامعهشناسی تشیع در این نشر منتشر می‌شود تحت نظارت وی قرار دارد. او خود نویسنده سی‌امین جلد از این مجموعه نیز هست كه انتشار آن سبب برگزاری این نشست شد.
«رسانه شیعه» با عنوان فرعی «جامعهشناسی آیین‌های سوگواری و هیات‌های مذهبی در ایران» نخستین كتاب محسن حسام مظاهری است كه به تصریح وی پرمخاطب‌ترین و البته پرحاشیه‌ترین اثری نیز بوده كه تاكنون از وی منتشر شده است. كتابی كه در سن ۲۶ سالگی تالیف آن را آغاز كرده و برای اولین‌بار در سال ۱۳۸۷ توسط انتشارات «شركت چاپ و نشر بین‌الملل» منتشر شده است. این كتاب حواشی متعددی داشته و در میان هیات‌های مذهبی، واعظان و مداحان، مخالفان و موافقانی را برانگیخته است. «رسانه شیعه» درحالی بعد از حدود پانزده سال توسط نشر آرما دوباره منتشر و روانه بازار كتاب شده كه مولفش نسبت به مواردی از آن نگاه منتقدانه -یا دست‌كم متفاوتی- در مقایسه با سال‌هایی كه آن را در دست تالیف داشته پیدا كرده است. اما از آنجایی كه این اثر در طول سال‌های گذشته برای خود در میان مخاطبان پرشمارش تشخصی یافته است، مولف نیز ترجیح داده حرمت آن را نگاه دارد و از جرح و تعدیلش بپرهیزد.
او در ادامه اظهارات سخنرانان قبلی به مساله قلّت مخاطبان آثار پژوهشی از این دست اشاره كرد و بی‌تفاوتی ارگان‌های حاكمیتی و مذهبی را نسبت به انتشار چنین آثاری موجب شگفتی و تعجب خواند. به گفته وی ظاهرا در جامعه ما كسی ضرورتی برای انجام چنین پژوهش‌هایی احساس نمی‌كند! چراكه بخش سكولار جامعه اساسا این مساله مورد توجهش نیست و دغدغه‌ای نسبت به آن ندارد. بخش دین‌دار جامعه نیز به آنچه دارد بسنده می‌كند و نیازی در خود نمی‌بیند كه بخواهد عقاید و باورهایی كه به آنها اعتقاد می‌ورزد را مورد مطالعه و بازاندیشی قرار دهد. بخش حاكمیتی نیز گویی به این دست پژوهش‌ها با نوعی شك و تردید می‌نگرد و علی‌رغم اینكه اعتماد چندانی به پژوهشگران مستقل این عرصه ندارد ظاهرا احساس نیازی به اصل ضرورت انجام آن ندارد.
عظیم محمودآبادی نیز در ادامه با پیشامدرن خواندن نگاهی كه در جامعه ما نسبت به دین وجود دارد، افزود: گاه به نظر می‌رسد در جامعه ما اساسا به دین صرفا به عنوان یك مقوله اعتقادی نگاه می‌شود، حال آنكه دین اولا بخش مهمی از فرهنگ اجتماعی ما در طول تاریخ بوده است، گذشته از آن اساسا «دین»، امروز در نهادهای دانشگاهی و آكادمیك جهانی یك سوژه به غایت مهم برای مطالعه و پژوهش است كه صرف‌نظر از اینكه پژوهشگری به آن معتقد باشد یا نه، اما در موارد متعددی آن را موضوع پژوهش خود قرار می‌دهد.
محسن حسام مظاهری اما با توجه به جنبه دیگری از این مساله گفت: شاید این نگاه، ناشی از واكنش نسبت به پررنگ كردن بخش‌هایی از دین توسط نظام حاكم باشد كه جامعه به نوعی با آن مساله پیدا كرده است و این برخورد را باید به نوعی برخورد واكنشی محسوب كرد.
البته سعید طاوسی نظر دیگری داشت و معتقد بود كه اولا ذات كارهای پژوهشی به گونه‌ای است كه نه باید و نه می‌تواند با آثار عمومی منتشر شده رقابت كند. ضمن اینكه اوضاع آنچنان هم سیاه نیست و می‌توان گفت جامعه علمی كشور اتفاقا به این نوع آثار بی‌توجه نیست و از جمله بارزترین نشانه‌های آن هم تجدید چاپ كتابِ «رسانه شیعه» است كه از قضا موجب آشنایی وی با نویسنده را رقم زده است.
منبع: روزنامه اعتماد