خشونت در خانواده چه عواملی دارد؟
به گزارش «مبلغ» حجت‌الاسلام والمسلمین علی محمدی جورکویه، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، عوامل خشونت‌زا در خانواده از منظر قرآن را بررسی کرد.
خشونت در خانواده یکی از آسیب‌های اجتماعی است که همه جوامع را در برگرفته و به همین دلیل سازمان ملل نیز به این مقوله ورود پیدا کرده و کنفرانس‌های بین المللی زیادی در این راستا و برای کاهش خشونت در خانواده برگزار شده است. از سوی دیگر لازم است به این مسئله از منظر قرآن بپردازیم. خشونت یکی از مهمترین نیازهای بشر در زندگی اجتماعی که امنیت است را هدف قرار می‌دهد و به همین دلیل بررسی آن اهمیت مضاعف دارد مخصوصا وقتی افراد دچار ناامنی در اجتماع می‌شوند یکی از جاهایی که به آن پناه می‌برند خانواده است. حال تصور کنید که در خانواده هم خشونت وجود داشته باشد در این صورت یک فاجعه به وقوع می‌پیوندد و این امر زمینه بسیاری از بزهکاری‌ها از جمله جذب شدن در باندهای تبهکار را فراهم می‌کند.
معنای خشونت و خانواده
ابتدا لازم است دو اصطلاح را توضیح دهم که یکی تعریف خشونت است. در این زمینه اختلاف نظر وجود دارد و برخی هر رفتار ناهنجاری را خشونت می‌دانند و بر اساس برخی تحقیقات، جواب سلام ندادن و همراه نبودن زن و شوهر در یک مهمانی را هم مصداق خشونت دانسته‌اند. بر اساس بررسی که ما انجام داده‌ایم خشونت، رفتار خلاف هنجاری است که توأم با آسیب جسمی و جنسی یا آسیب شخصیتی و روحی و روانی باشد. تعریف دیگر درباره خانواده است. منظور از خانواده، گروه متشکلی است که از طریق سبب، نسب یا فرزندخواندگی با هم به عنوان پدر، مادر، همسر، برادر یا خواهر ارتباط پیدا می‌کنند.
ما سه عامل فردی برای خشونت از منظر قرآن کریم به دست آورده‌ایم؛ عامل اول حسادت است. حسادت یکی از رذایل اخلاقی است که می‌تواند منشأ بسیاری از رفتارهای نادرست قرار گیرد. این حسادت می‌تواند از طرف شوهر نسبت به همسر به دلیل موفقیت‌های تحصیلی، شغلی، اقتصادی و … یا حسادت نامادری نسبت به همسرِ فرزند، حسادت فرزندانی که از یک پدر و مادر نیستند و امثالهم باشد. در آیه ۳۰ سوره مائده آمده است: « فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ؛ آن‌گاه (پس از این گفتگو) هوای نفس او را بر کشتن برادرش ترغیب نمود تا او را به قتل رساند و بدین سبب از زیانکاران گردید» در واقع نفس و حسادت در وجود قابیل غالب شد و دست به قتل برادرش زده است.
در آیه ۸ تا ۱۰ سوره مبارکه یوسف نیز به نقش حسادت در خشونت برادران حضرت یوسف(ع) نسبت به وی مورد اشاره قرار گرفته و آمده است: «إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَىٰ أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ؛ (پس حکایت را بر امت بگو) هنگامی که برادران یوسف گفتند ما با آنکه چندین برادر نیرومندیم پدر چنان دلبسته یوسف و برادر اوست که آنها را تنها بیش از همه ما برادران دوست می‌دارد، همانا ضلالت پدرمان (در حب یوسف) نیک پدیدار است. باید یوسف را بکشید یا در دیاری (دور از پدر) بیفکنید تا روی پدر یک جهت به طرف خودتان باشد و بعد از این عمل (توبه کرده و) مردمی صالح و درستکار باشید. یکی از برادران یوسف اظهار داشت که اگر ناچار سوء قصدی دارید البته باید از کشتن وی صرف نظر کنید ولی او را به چاهی درافکنید تا کاروانی او را برگیرد (و با خود به دیار دور برد)» بنابراین حسادت می‌تواند در خانواده موجب خشونت شود.
دلایل اجتماعی خشونت
عامل دیگر از نظر قرآن کریم سوء ظن است. در آیات و روایات زیادی افراد از سوء ظن نسبت به یکدیگر منع شده‌اند. از جمله در آیه ۱۲ سوره حجرات آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ؛ ای اهل ایمان، از بسیار پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی ظنّ و پندارها معصیت است و نیز هرگز (از حال درونی هم) تجسس مکنید و غیبت یکدیگر روا مدارید، هیچ یک از شما آیا دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را خورد؟ البته کراهت و نفرت از آن دارید (پس بدانید که مثل غیبت مؤمن به حقیقت همین است) و از خدا پروا کنید، که خدا بسیار توبه پذیر و مهربان است» در آیه ۳۶ سوره اسراء نیز آمده است: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛ و (ای انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند» ظن و گمان باعث انحراف در رفتار می‌شود. حضرت امیرالمؤمنین(ع) نیز درباره نقش سوء ظن در رفتارهای انحرافی می‌‌فرماید: سوء ظن باعث فساد در امور و رفتارهای شرارت‌آمیز در افراد می‌شود. یکی از مشکلات در زمینه قتل‌های ناموسی نیز همین سوء ظن است.
عامل دیگر که باعث خشونت در خانواده می‌شود عدم شناخت است لذا گاهی افراد رفتار طرف مقابل را به شکل نادرست تفسیر می‌کنند. مخصوصا بسیاری از اختلافات در یک سال اول زندگی مشترک رخ می‌دهد چراکه زوجین آشنایی چندانی با همدیگر ندارند. از جمله عوامل اجتماعی برای خشونت نیز احساس تبعیض در خانواده مخصوصاً در میان برادر و خواهرهای ناتنی، فقر در خانواده، فرهنگ عمومی نادرست همانند پست انگاری زنان، هستند.