افزایش میزان استفاده کودکان از اینترنت توجهاتی را می‌طلبد
بایسته‌های زیست کودک در اینترنت
مبلغ/ مشاهدات میدانی پرده از این واقعیت تلخ برمی‌دارد که میزان استفاده کودکان از فضای مجازی در حال افزایش است و پس از شبیخون کرونا در ۲ سال گذشته، به‌دلیل آموزش‌های مجازی، حضور کودکان و نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی ۳ برابر شده و حالا پرسش این است که چه سنی برای عضویت در شبکه‌های اجتماعی مناسب است؟
به گزارش «مبلغ» به نقل از روزنامه رسالت، مشاهدات میدانی پرده از این واقعیت تلخ برمی‌دارد که میزان استفاده کودکان از فضای مجازی در حال افزایش است و پس از شبیخون کرونا در ۲ سال گذشته، به‌دلیل آموزش‌های مجازی، حضور کودکان و نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی ۳ برابر شده و حالا پرسش این است که چه سنی برای عضویت در شبکه‌های اجتماعی مناسب است؟ در پاسخ به این دغدغه والدین، روانشناسان اتفاق‌نظر ندارند، اما بازه زمانی ۱۵ تا ۱۸ سالگی برای عضویت در این شبکه‌ها مناسب ارزیابی‌شده است.
معمولا کودکان در محدوده سنی ۷ تا ۱۰ سال، براثر فشار همسالان و با نگاهی فراخانوادگی به دنبال استقلال بیشتر و کسب موجودیت اجتماعی هستند، اما رفتارشناسان حوزه کودک، به خانواده‌ها توصیه می‌کنند که قاطعانه در برابر این خواسته بایستند. دکتر آسیه اناری، عضو تیم تخصصی کودک و نوجوان در انجمن ازدواج و خانواده کشور معتقد است، «با توجه به فرهنگ حاکم بر جامعه بهتر است خانواده‌ها تا قبل از ۱۵ سالگی اجازه داشتن صفحه اینستاگرام مستقل را به کودک و نوجوان ندهند.» ازجمله توجیهات مورداستفاده نوجوان برای نصب این برنامه آن است که «والدین دوستانم به آن‌ها اجازه نصب این برنامه را داده‌اند و چرا من نمی‌توانم این برنامه را نصب کنم؟» اما به گفته اناری، والدین باید خطاب به نوجوان بگویند که «این قانون خانه و خانواده ما است» و ازآنجاکه هر خانواده‌ای چارچوب خاص خود را دارد، ما نیز باید از قوانین خانواده خود تبعیت کنیم.»
این عضو هیئت‌رئیسه انجمن روانشناسی بالینی کودک و نوجوان همچنین خاطرنشان می‌کند که «والدین نباید در این راستا با نوجوان بحث و «کل‌کل» کنند بلکه صراحتا اعلام کنند همان‌طور که فضای منزل و چیدمان اثاث خانه و حتی نوع غذاها و فرهنگ خانواده ما با خانواده دوستان نوجوان متفاوت است، ممکن است قوانین خانه و خانواده ما نیز با دوستانش متفاوت باشد و ازاین‌رو باید این قوانین خانوادگی را رعایت کنیم.»
اغلب کودکان و نوجوانان برای آنکه حرف خود را به کرسی بنشانند، به دنبال باج‌گیری عاطفی‌اند و برای تحریک احساسات والدین این عبارت‌ها را به کار می‌برند: «چرا مرا به دنیا آوردید و به خواسته‌هایم بی‌توجه‌اید؟» و یا «پدر و مادر بدی هستید!» آسیه اناری تأکید می‌کند که والدین نباید تسلیم این «تله‌ها» و باج‌گیری‌های عاطفی شوند. کودکان و نوجوانان بابیان این حرف‌ها سعی دارند به خواسته خود برسند.
افزایش حضور نوجوانان در فضای مجازی
مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که در ۲ سال گذشته، حضور کودکان و نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی ۳ برابر شده و روزنامه همشهری نیز سال گذشته با استناد بر گزارش مرکز آمار ایران اعلام کرده بود که «میزان عضویت در شبکه‌های اجتماعی برای افراد ۱۵ساله و بیشتر در کشور که در سال ۱۳۹۶برابر ۵۳درصد بوده، سال ۱۳۹۹به ۶۵درصد رسیده است.»
محدود کردن کودکان و نوجوانان در استفاده از فضای مجازی یک الزام است، اما در حال حاضر کودکان حتی در سنین ۸، ۹ سالگی هم در اینستاگرام صفحه شخصی راه‌اندازی می‌کنند که این موضوع ازنظر دکتر اسماعیل خوش‌نظر، روانشناس کودک و نوجوان، می‌تواند آسیب بسیاری به کودکان وارد کند چراکه ممکن است به خاطر کنجکاوی‌های متعدد، وارد فضاهایی شوند و یا با افرادی معاشرت کنند که صدمات جبران‌ناپذیری به آن‌ها و یا خانواده‌هایشان وارد کند. کماکان سایکوپات‌ها ( روان آزار و افراد دارای اختلال شخصیت ضداجتماعی) در انتظار نشسته‌اند تا جهت برقراری ارتباط ساختگی با نوجوان به خواسته‌شان برسند.»
نگرانی‌ها در مورد امنیت كودكان و نوجوانان در این فضاها بسیار زیاد است و آموزش والدین برای كاهش مضرات حضور نوجوانان در فضای مجازی ضروری به شمار می‌رود. آن‌ها باید ابزارهای نظارتی را در این فضا بشناسند و به‌درستی از آن‌ها استفاده كنند. تصویب قوانین در کشورهای مختلف به‌منظور افزایش حداقل سن مجاز كودكان برای حضور در شبكه‌های اجتماعی، پیامدهای این مسئله را گوشزد می‌کند. والدین باید از حضور نوجوانان خود در شبكه‌های مختلف اجتماعی و قرار دادن اطلاعات شخصی در فضای عمومی جلوگیری به عمل‌آورده و یا بر فعالیت فرزند خود به‌صورت کامل نظارت كنند.
این‌روزها دیگر نمی‌توان به دنیای بدون گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی فکر کرد. این فناوری سبک زندگی را عوض کرده و بسیاری از کارها و نیازهای روزمره به اپلیکیشن‌ها گره‌خورده و کودکانی که در این سال‌ها متولد می‌شوند از همان دوران طفولیت با گوشی‌ها و تبلت‌ها و بازی‌هایشان آشنا می‌شوند اما مسئله درمورد ورود به شبکه‌های اجتماعی بسیار متفاوت است.
فریبا زاهدی، کارشناس ارشد روانشناسی و مشاور کودکان و نوجوانان که سن مناسب برای ورود به شبکه‌های اجتماعی و اینستاگرام را ۱۸سالگی می‌داند، بر این باور است که باید در کشور برای ورود به شبکه‌های اجتماعی محدودیت سنی قائل شد. به گفته این روانشناس، «دوران پرکشش نوجوانی که از حدود ۱۲ تا ۱۸ سالگی است، هر فرد با تغییرات وسیع جسمانی، جنسی، روان‌شناختی و اجتماعی روبه رو می‌شود. در این بازه زمانی نوجوانان رسیدن به بلوغ را تجربه می‌کنند و به‌موازات آن توانایی‌های شناختی کسب می‌کنند. در این محدوده زمانی ما این توقع راداریم که رشد عقلی، شخصیتی و اجتماعی هر فرد و همچنین رفتارهای جنسی، ارزش‌ها و اهدافش شکل‌گرفته باشد و اگر تعارضاتی وجود داشته در درون خودش آن‌ها را حل‌وفصل کرده باشد و مشکل و بحرانی با هویتش نداشته باشد و بداند که قرار است در آینده قرار است چه‌کار کند و چه جایگاهی را برای خود در نظر گرفته است. در این سن که دیگر تب‌وتاب نوجوانی فروکش کرده و فرد به‌سوی جوانی می‌رود، می‌توانیم با اطمینان بگوییم او می‌تواند به شبکه‌های اجتماعی که دنیایی بسیار وسیع، پر از اطلاعات و کاربران مختلف است وارد شود. حتی اتحادیه اروپا نیز برای ورود به شبکه‌های اجتماعی سنی را در نظر گرفته که سابقا ۱۳ سال بود و حالا به ۱۶ سالگی رسیده است. اما در جامعه ما شاید نوجوانان ازنظر دسترسی به منابع اطلاعاتی و نوع آموزش کمتر به رشد یافتگی رسیده باشند و به همین دلیل سن مناسب را همان ۱۸ سالگی می‌دانم.»
آموزش و فرهنگ‌سازی قبل از حضور در شبکه‌های اجتماعی
این روانشناس در ادامه تأکید می‌کند «درصورتی‌که بپذیریم و توافق داشته باشیم که ورود به شبکه‌های اجتماعی محدودیت سنی دارد و یک الزام محسوب می‌شود دیگر نباید نگران بود که چنین محدودیتی برای نوجوانان مضر یا آسیب‌زننده است. اما در نحوه اجرای این محدودیت ممکن است مواردی وجود داشته باشد که برای نوجوانان آزاردهنده باشد. اگر ما کودک یا نوجوان را از تمامی شبکه‌های اجتماعی محروم کرده یا او را تنبیه کنیم و یا به شکلی با او رفتار کنیم که حس کند تحقیرشده حتما آسیب‌زننده است. اگر قائل به ایجاد محدودیت سنی هستیم باید بدانیم که پیش از ورود فرزندانمان به شبکه‌های اجتماعی یعنی پیش از سنی که برای آن‌ها مقرر کرده‌ایم باید نحوه استفاده از این شبکه‌ها را به آن‌ها آموزش دهیم. باید بتوانیم برای فرزندانمان برنامه‌ریزی داشته و آگاهی‌های لازم را به او داده باشیم. این موضوع را هم باید در نظر گرفت که اگر نوجوان سرگرمی و تفریح و یا ارتباط با دوستان و اعضای خانواده نداشته باشد قطعا جذب شبکه‌های اجتماعی خواهد شد تا این فضای خالی را به نحوی پر کند. یعنی اگر برای اوقات فراغت کودک و نوجوانمان پیشنهادی جذاب نداشته باشیم نباید از اینکه او وقتش را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذراند هم ناراضی و شاکی باشیم.»
استفاده بهینه مستلزم زیرساخت‌های تخصصی
تعیین سن خاص برای استفاده کودکان و نوجوانان از شبکه‌های اجتماعی مورد تأکید پژوهشگران اجتماعی و روانشناسان است، بااین‌حال نمی‌توان با فضای مجازی مقابله کرد و باید نحوه استفاده صحیح از این فضا را به بچه‌ها آموزش داد تا آن‌ها بتوانند با استفاده بهینه، از آن بهره‌مند شوند. دکتر فاطمه قاسم‌زاده، روانشناس کودک و نوجوان دراین‌باره می‌گوید: «فضای مجازی ابعاد مختلفی دارد که همه آن آسیب‌زا نیست و باید پذیرفت آینده به‌سوی فضای مجازی درحرکت است و همان‌طور که انقلاب صنعتی در قرون ۱۸ و ۱۹ موجب تغییرات زیادی در دنیا شد، استفاده از فضای مجازی نیز تغییرات اساسی در زندگی بشر ایجاد می‌کند، بنابراین باید مهارت فرزندانمان را برای استفاده صحیح و مناسب از فضای مجازی افزایش دهیم و با شناسایی سایت‌های نامناسب و دادن اطلاعات در مورد آسیب‌های استفاده از این فضا، آن‌ها را به‌سوی استفاده صحیح از این فضا هدایت کنیم.»
کنترل فضای مجازی برای استفاده بهینه کودکان و نوجوانان مستلزم ایجاد زیرساخت‌های تخصصی است که در کشور ما وجود ندارد و قاسم‌زاده با انتقاد از این مسئله، می‌گوید: «ساختار فعلی که ادعای کنترل فضای مجازی را دارد به‌جای آنکه متشکل از تیم تخصصی روان‌شناختی، جامعه‌شناسی، برنامه‌ریزان فرهنگی و اقتصادی باشد، تنها در اختیار برنامه‌ریزان سیاسی و تا حدودی اقتصادی است که می‌خواهند کار را با نگرش سیاسی و منافع اقتصادی خود دنبال کنند، گرچه نگرش سیاسی برای مدیریت فضای مجازی لازم است اما به‌تنهایی کافی نیست و به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.»
صیانت از کودکان در فضای مجازی
حفاظت و مراقبت از کودکان در شبکه‌های اجتماعی به یک دغدغه جهانی بدل شده و در کشور ما برای تحقق این مهم، «صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» وارد تقسیم‌کار ملی شده و سندی تحت همین عنوان به تصویب رسیده است. این سند ابعاد مختلفی را از رده‌بندی محتوا و خدمات و فیلترینگ رده‌بندی‌شده، تا سواد فضای مجازی کودک و والدین و نقش نظارتی و حمایتی آن‌ها، پیشگیری از جرم، حوزه قضائی و انتظامی و مراقبت‌ها و حمایت‌های اجتماعی را دربرمی‌گیرد اما بر اساس تکالیف این سند، طرح جدی عملیاتی از سوی ارگان‌ها و نهادهایی مانند وزارت ارشاد، سازمان بهزیستی و فتا ارائه نشده است و به‌این‌ترتیب، محمدصادق نصرالهی، مدیر گروه فرهنگ و حکمرانی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) می‌گوید: اگر بخواهیم برای یک سال گذشته به اجرایی شدن این سند نمره‌ای بدهیم در خوش‌بینانه‌ترین حالت، نمره حدود ۱۰ تا ۱۲ را می‌توان از ۲۰ برای پیاده‌سازی سند صیانت از کودکان در فضای مجازی در نظر گرفت. گلایه‌مندی نصرالهی از این نظر است که در نگاشت نهادی آن، تکالیفی برای ارگان‌های مختلف از وزارت آموزش‌وپرورش تا سازمان بهزیستی و پلیس فتا در نظر گرفته‌شده است. اما همین جامعیت می‌تواند به‌نوعی پاشنه آشیل این سند هم باشد و اگر از باب سنگ بزرگ نشانه نزدن به آن نگاه کنیم، این موضوع می‌تواند در زمان اجرا و ارزیابی مقداری مشکل‌ساز باشد. چراکه جلو بردن همزمان همه این موضوعات باعث تفرقه ذهنی و پراکندگی سیاستی می‌شود و به این دلیل ممکن است نتوانیم پروژه را به‌صورت کامل اجرا کنیم و مجموعه پرونده‌ای باز شود که هیچ‌وقت امکان بسته شدن آن نباشد. مدیر گروه فرهنگ و حکمرانی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به شکل‌گیری زیست‌بوم مخصوص کودکان و نوجوانان بانام «بومینو» که توسط وزارت ارتباطات و با محوریت یکی از اپراتورها، در دست انجام است، می‌گوید: «در این زیست‌بوم بر اساس رده‌بندی‌های سنی، دسترسی‌ها محدود و یک سری محتواهای مفید و سالم پیشنهاد می‌شود و دسترسی به شبکه‌های اجتماعی خارجی مطابق بارده‌های سنی، رده‌بندی می‌شود. این سیستم تقریباً عملیاتی شده اما برای آن تبلیغ عمومی صورت نگرفته است.
در کنار این پروژه، وزارت ارتباطات از یک آنتی‌ویروس بومی ویژه‌فضای کودک نیز حمایت می‌کند که نوعی نظارت والدینی محسوب می‌شود.» تردیدی وجود ندارد که حتی کشورهای غربی نیز به دنبال آن هستند که کودک و نوجوان کمترین آسیب و بیشترین بازدهی را از شبکه‌های اجتماعی دریافت کند. بنابراین با توجه به روند رشد عقلی، توانمندی‌ها و نیازهای این گروه سنی، شناخت آن‌ها و نسبت شان با فضای مجازی باید با ضوابط خاصی همراه باشد. آن‌طور که نصراللهی می‌گوید: «حتی در ایالات‌متحده آمریکا هم تشریفات دسترسی کودک و نوجوان به اینترنت یک تشریفات خاص است. برای مثال در یک سری اماکن عمومی و مکان‌هایی مانند مدارس، نوع دسترسی اینترنت برای کودکان و نوجوانان به‌صورت ویژه و خاص تعریف می‌شود. این ادبیات جهانی است و یک دغدغه جهانی محسوب می‌شود و همه به دنبال آن هستند.» بنابراین رویکرد حفاظت از کودکان و نوجوانان و جداسازی فضای مجازی این گروه سنی از بزرگسالان، اقدامی است که صرفا به کشور ما محدود نمی‌شود، اما سازوکار اجرایی این سند تاکنون درست نبوده؛ ازاین‌رو باگذشت یک سال از تصویب آن و زمان‌بندی ۶ماهه و یک‌ساله که برای برخی موارد آن تعیین‌شده، اتفاق خاصی دراین‌ارتباط رخ نداده و پیشرفت محسوسی صورت نگرفته است.