از انکار زبانی و رفتاری تا انکار قلبی فاصله بسیار است

به گزارش مبلغ کتاب «بازخوانی فقهی امر به معروف و نهی از منکر و اجرایی حدود» تالیف آیت‌الله دکتر سید مصطفی محقق داماد از صاحب نظران سرشناس جامعه حقوقی است که دارای مرتبه استادی در دانشگاه شهید بهشتی و استاد درس خارج فقه و اصول می باشد. متن زیر حاصل تنظیم صوتی هست که توسط دپارتمان رسانه پژوهشکده حقوق و قانون ایران تولید شده است و بنا به نیازی که این روزها به درک درست این فریضه الهی در جامعه احساس می شود، به علاقمندان تقدیم می گردد:

کتاب «بازخوانی فقهی امر به معروف و نهی از منکر» در سال ۱۳۹۶ توسط مرکز نشر علوم اسلامی در ۲۶۰ صفحه منتشر شده و دارای یک مقدمه و پنج گفتار و شش پیوست است

مقدمه کتاب با سروده ای تعلیمی از سعدی آغاز می شود:

تو با دشمن نفس هم خانه ای / چه در بند پیکار بیگانه ای

تو خود را چو کودک ادب کن به چوب / به گرز گران مغز مردم مکوب

محقق داماد در این مقدمه امر به معروف و نهی از منکر را اصلی بنیادین در اندیشه سیاسی مسلمین می داند زیرا تشکیل حکومت و کلیه نظامات آن مثل اجرای حدود و…. از فروع امر به معروف و نهی از منکر هستند. طبق نوشته این استاد دانشگاه شهید بهشتی امر به معروف و نهی از منکر در تاریخ اندیشه سیاسی متکلمان و فقیهان اهل سنت  جایگاه ویژه ای دارد چرا که این اصل دارای دو رویه است: هم شورش مسلحانه بر ضد قدرت مستبد و ناحق را توجیه می‌کند و هم به صاحب قدرت امکان می دهد که به نام سنت هر نوع جنبش مخالفی را بدعت شمرده و آن را سرکوب کند. همان طور که معتزلی ها، احمد بن حنبل و بسیاری دیگر از سنت گراها  مثل حارث بن مسکین و بویطی را فدای افراط در مذهب و خشونت سیاسی کردند.

در ادامه نویسنده به جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در آیات قرآن اشاره کرده مثل آیات ١٠۴،١١٠،١١۴ سوره آل عمران و بقیه آیات دیگر و همچنین روایات بسیار زیادی که درباره امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده است را مدنظر قرار داده است و بر مصالح فراوانی که رعایت این دستور الهی در زندگی اجتماعی انسان دارد، تأکید کرده است

دکتر محقق داماد در گفتار اول به تعریف معروف و منکر پرداخته است و نتیجه گرفته است که امر به معروف و نهی از منكر مفهوم بسیار وسیعی دارد و شامل تمام کارهایی می شود که در زندگی یک فرد با ایمان نقش مثبت یا منفی دارند چه دنیوی و چه اخروی.

ایشان در گفتار دوم حکم امر به معروف و نهی از منکر را بیان نموده و توضیح داده است : امر و نهی نباید با تندی باشد، باید توانایی های مخاطب را در نظر گرفت و سوم اینکه امرکننده نباید سخت گیری کند به گونه ای که عرصه بر مخاطب تنگ شود.

نویسنده کتاب به ذکر روایت هایی می پردازد که شیوه امر و نهی بنی امیه  به وسیله شمشیر و زور بوده و شیوه امامان شیعه همراه با همدلی، وقار، حفظ ظاهر و ارتباطات نیکو بوده است.

محقق داماد در گفتار سوم شرایط امر به معروف و نهی از منكر بررسی شده و چهار شرط واجب شدن این اصل را بیان کرده که عبارتند از :آگاهی کامل به معروف و منکر، اطمینان به تأثیر امر و نهی بر مخاطب، اصرار فرد بر تکرار منکر و اینکه امر و نهی باعث مفسده نشوند.

ایشان در توضیح شرط اول افزوده است: تندروی های اول انقلاب توسط برخی ساده اندیشان با گمان انجام وظیفه شرعی ، پدیده ای تلخ و جاهلانه است که به دلیل بی توجهی به شرط اول امر به معروف و نهی از منکر صورت گرفت. همچنین لزوم آشنایی با ادبیات فن از لوازم شرط اول یعنی آگاهی کامل به معروف و منکر است به عنوان نمونه ممکن است افراد ناآشنا به نظریه وحدت وجود به سادگی حکم به کفر عارفان و فیلسوفان دهند.

با توجه به این شواهد، طبق نظریه آیت الله محقق داماد، علم و آگاهی به معروف و منکر برای شخص امر کننده، باید از روی کمال و اجتهاد  محقق شود و علم تقلیدی در آن کافی نیست.

این پژوهشگر حوزوی در توضیح شرط دوم گفت : اگر فرد علم دارد که امر و نهی مؤثر است، امر و نهی واجب هست و اگر علم دارد که  امر و نهی مؤثر نیست، امر و نهی واجب نیست. اگر احتمال می دهد که امر و نهی تأثیری ندارد، باز امر و نهی واجب نیست. اگر احتمال می دهد امر و نهی تأثیر دارد، در این صورت اتفاق نظری بین فقها وجود ندارد.

دکتر محقق داماد در توضیح شرط سوم گفت : اگر نشانه قطعی وجود داشت که فرد دوباره منکر را انجام نمی دهد، امر و نهی واجب نیست. اگر نشانه قطعی وجود دارد که فرد حتما دوباره منکر را انجام می دهد، امر و نهی واجب است. ولی در صورتی که احتمال می دهد، یا شک دارد که فرد، اصرار بر تکرار منکر ندارد در این صورت اتفاق نظری بین علما وجود ندارد و اختلاف است.

محقق داماد شرط دیگری اضافه کرده است از جمله شرط پنجم که امر کننده و نهی کننده، عادل باشند و خودشان اهل ترک واجب و انجام حرام نباشند.

آقای محقق داماد در گفتار پنجم کتاب به مراتب انکار پرداختند که عبارتند از انکار قلبی، انکار زبانی و انکار رفتاری. همچنین در ااین گفتار به اقامه حدود اشاره کرده اند که خود دارای دو بخش است: اقامه حدود در زمان حضور امام، اقامه حدود در زمان غیبت امام.

دکتر محقق داماد در پایان کتاب هم پیوست هایی اضافه کرده اند که در پیوست سوم، بازخوانی مقبوله عمر بن حنظله، در پیوست چهارم چند گزارش از بازتاب رسانه ای از اقدامات صورت گرفته به انگیزه نهی از منکر، پیوست ششم مقاله ای با عنوان نقدی بر قانون حمایت از امر کنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر و پیوست هفتم هم یک نمونه از حکم قصاص در زمان فتحعلی شاه قاجار  آورده شده است