بررسی وضعیت ابن‌سینا پژوهی در جهان
حامد آرضایی: در سالهای اخیر رجوع به اندیشه‌های ابن‌سینا در جهان به شدت افزایش یافته است
مبلغ / در سالهای گذشته، فلسفه طبیعی ابن‌سینا از یک سو و فلسفه ریاضیات او از سوی دیگر مورد توجه جدی‌تری قرار گرفته است. زمینه‌های دیگری چون فلسفه زیست‌شناسی ابن‌سینا و حتی زیبایی‌شناسی و فلسفه هنر از منظر ابن‌سینا نیز بخشی از پژوهش‌ها را به خود اختصاص داده است.
به گزارش «مبلغ»- یکم شهریور در تقویم رسمی کشور به عنوان روز بزرگداشت ابن سینا و روز پزشک نامگذاری شده است. به همین مناسبت با آقای دکتر حامد آرضائی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو گروه مطالعات ابن سینا مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به گفتگو پرداخته ایم تا از جدیدترین تغییراتی که در حوزه ابن‌سینا پژوهشی در ایران و جهان روی داده است، اطلاع پیدا کنیم. با ما باشید.
کتب شِفاء و اشارات ابن سینا بیشترین تأثیر را در جهان اندیشه فلسفی داشته‌اند
مبلغ : جایگاه ابن‌سینا و اندیشه های او در فلسفه و حکمت اسلامی چیست؟
جایگاه یک اندیشمند در تاریخ فلسفه را از یک سو، محتوای آثار علمی او و دقت نظر و بلندی اندیشه او در متونش و از سوی دیگر تأثیرپذیری اندیشمندان بزرگ بعدی از او تعیین می‌کند. آثار علمی بوعلی‌سینا کمی پس از خود او مورد شرح‌نویسی و رجوع و تدریس قرار گرفت. از شاگردان او همچون جوزجانی و بهمنیار و ابن زیله و معصومی و نسوی و ازدی که بگذریم، به زودی نسل بعدی اندیشمندان دل در گرو آثار علمی شیخ دادند و نگاشته‌های بوعلی مورد توجه محققان و مدرّسان اندیشه فلسفی قرار گرفت. یادکرد دانشمندانی چون خیّام نیشابوری و ابوالعباس لوکری و شرف‌الزمان ایلاقی و حسام‌الدین سالار و عین‌القضات همدانی و ابن فندق بیهقی تنها به عنوان نمونه‌ای از دانشمندان دلباخته فلسفه سینوی در دورانی نه چندان دور پس از او می‌توان قلمداد شود. در سده‌های هفتم و هشتم به ویژه با شکل‌گیری مکتب مراغه اندیشه بوعلی‌سینا با خوانشی نو احیا شد و تأثیر گسترده‌ای بر جریان‌های اندیشه کلامی و عرفانی نیز گذاشت.
طرفه اینکه حتی مخالفان اندیشه ابن‌سینا نیز که عمدتا از خاستگاه‌های نص‌گرایی و اشعری‌گری برخاسته بودند، باز هم آثار علمی او را بزرگ می‌شمردند و عباراتی مدح‌گونه در باره اندیشه او دارند. می‌دانیم که ابوحامد محمّد غزالی کتاب مقاصد الفلاسفه خود را متأثر از کتاب دانشنامه علایی بوعلی نگاشت. همو در تهافت الفلاسفه، فارابی و بوعلی‌سینا را «قوی‌ترین مردمان در نقل و تحقیق در میان فیلسوفان جهان اسلام» می‌نامد. ابن تیمیه که از مهمترین مخالفان اندیشه فلسفی ابن‌سینا است و در آثار خود مکرّر به او می‌تازد در جایی می‌نگارد که بوعلی‌سینا در اموری سخن گفت که پیشینیان در باره آن سخن نگفته بودند و عقولشان یارای رسیدن بدان را نداشت و علومشان توان رسیدن بدان را فاقد بود. فخرالدین رازی، دیگر مخالف اندیشه ابن‌سینا در کتاب مناظراتِ ماوراء النهر به کرّات از اندیشه بوعلی دفاع می‌کند. او در آثار دیگر خود نیز در باب جایگاهِ علمی بلند ابن‌سینا عبارات متعددی دارد. در باره او نوشته‌اند که کتاب اشارات ابن‌سینا را چنان از بر کرده بود که حتی می‌دانست کجا فـ آمده و کجا و ! یک دفاعیه از اشارات و یک تلخیص و یک شرحِ نقادانه بر اشارات بوعلی از او باقی مانده که همه نشان از تعلق خاطر او به اندیشه بوعلی است.
در میان آثار فلسفی بوعلی‌سینا دو کتاب شِفاء و اشارات بیشترین تأثیر را در جهان اندیشه فلسفی داشته‌اند. سرنوشت این دو کتاب البته در شرق و غرب متفاوت بوده است. کتاب شفاء که بنا به قولِ نویسنده‌اش در فلسفه رسمی نگاشته شده است، پس از ترجمه در مغرب‌زمین تأثیر فراوانی داشت. اما در جهان اسلام علاوه بر کتاب شفاء، کتاب اشارات به عنوانی متنی درسی مورد توجه بسیاری قرار گرفت. در میان تمامِ آثار فلسفی جهان اسلام هیچ کتابی را نمی‌توان سراغ گرفت که به اندازه اشاراتِ شیخ رئیس بر آن شرح و حاشیه و تعلیقه و تلخیص و تحقیق پدید آمده باشد و مورد رجوع و ارجاع و نقض و ابرام و مباحثه و مناقشه قرار گرفته باشد. خوشبختانه امروز بخش بسیاری از این سنت اندیشه‌ای که پیرامونِ این اثر مهم فلسفی شکل گرفته در دست است، برخی طبع شده و برخی هنوز مخطوط است.
مبلغ: وضعیت آموزش آثار و پژوهش‌های مرتبط به ابن‌سینا در ایران چگونه بوده است؟
ایران همواره مهد فلسفه و اندیشه عقلانی بوده است. کانون‌های اندیشه در خراسان در عهد نخست اسلامی شکل گرفت و پس از آن در سراسر فلات ایران گسترش یافت. امتداد اندیشه ابن‌سینا نیز بیش از همه در طول تاریخ در همین سرزمین بوعلی‌سینا بوده است. سنتِ تدریس آثار علمی بوعلی‌سینا نیز در ایران رواج بیشتری داشته است و در تاریخ اندیشه به ویژه تدریس دو کتاب شفاء و اشارات را در کانون های علمی فلسفی شاهد هستیم.
ابوالصفاء صفدی در کتاب شهیرِ الوافي بالوفيات نقل می‌کند که ابن اکفانی انصاری اشاراتِ شیخ را نزد شمس‌الدین شروانی صوفی در خانقاهی در قاهره خواند و شروانی کتاب را نزد شارح آن خواجه نصیر طوسی درس گرفته بود. خواجه نیز از اثیر الدین ابهری کسب فیض کرده بود و اثیر‌الدین کتاب را نزد قطب‌الدین مصری فرا گرفته بود، او از فخرالدین رازی بهره‌مند شده بود و فخر نزد شرف‌الدین مسعودی کتاب را آموخته بود؛ مسعودی از ابوالفتح خیام نیشابوری درس آموخته بود و خیام نزد بهمنیار درس‌آموزی کرده بود و بهمنیار نیز نزد حکیم بوعلی‌سینا زانوی ادب زده بود. جالب است که چنین سند تدریسی را تا ایرانِ دوره معاصر می‌توان پیجویی کرد؛ به‌ویژه در سنت حکمیِ تهران. برای نمونه حکیم ابوالحسن جلوه دلبسته فلسفه ابن‌سینا بود. پس از وی شاگردش حکیم آقابزرگ شهیدی و حکیم میرزا حسن کرمانشاهی مسیر ایشان را ادامه دادند و این دو نیز شاگردان بسیاری در محضر خود پرورش دادند. در دوره معاصر استادانی همچون علامه ابوالحسن شعرانی، آیت الله سیدمحمد سعادت مصطفوی، علامه محمدصالح حائری سمنانی، آیت الله ضیاءالدین دُرّی اصفهانی و استاد محمّد مشکوة دلبسته اندیشه ابن‌سینا بودند، و شاید آخرین حلقه این سلسله جلیله را بتوان مرحوم آیت الله سیدحسن سعادت مصطفوی دانست که به تازگی به رحمت خدا رفتند.
در فضای دانشگاهی نیز علاقه‌مندان به ابن‌سینا کم نبوده‌اند. کافی است به مرحومان علامه محمّد قزوینی و علامه جلال‌الدین همایی و دکتر محمود شهابی خراسانی و دکتر قاسم غنی و دکتر یحیی مهدوی و دکتر محمدتقی دانش‌پژوه و استاد مطهری و استاد احمد بهشتی و استاد عبدالله انوار و دکتر مهدی محقق اشاره کرد که هر یک به نوبه خود در نشر آثار علمی مرتبط با میراث بوعلی‌سینا نقش به‌سزایی داشته‌اند.
کار عالمانه موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه در تصحیح آثار ابن سینا
مبلغ: وضعیت امروز پرداختن به اندیشه ابن‌سینا را در ایران معاصر چگونه ارزیابی می‌کنید؟ چه کمبودهایی در این حوزه وجود دارد؟
بدیهی است از کشوری دارای تمدنی کهن که در طول تاریخ همواره به اندیشه عقلانی شناخته شده بود، در باره یکی از بزرگترین اندیشمندان میراث علمی و فرهنگی‌اش توقع می‌رود که پیشگام بوده و آثار علمی و فرهنگی درخور و شایسته‌ای فراهم آورد. بایستی اعتراف کرد که فضای علمی و فرهنگیِ ما تا نقطه مطلوب در مطالعات ابن‌سینا شناسی فاصله زیادی دارد. اما از سوی دیگر اتفاقات علمی سالهای گذشته نویدبخش آغازی خوب برای چنین مطالعاتی است.
خوشبختانه در چند سال گذشته، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران گروهی به نام مطالعات ابن‌سینا راه‌اندازی نموده که در مرحله نخست به دنبال تصحیح عالمانه آثار ابن‌سینا است. انتشار برخی از رسائل منتشر نشده ابن‌سینا و دو کتابِ بسیار مهم التعلیقات و المباحثات به نحوی شایسته و در دست انتشار بودن ترجمه فارسی تعلیقات و کتاب‌های البرّ والإثم و رساله الأخلاق و رسائل تفسیری بوعلی و کتاب دانشنامه علائی و النجاة من الغرق في بحر الضلالات و برخی رساله‌های دیگر بوعلی و کتاب بیان الحق لوکری بر اساس قواعد علمی تصحیح متون، خبر خوبی برای محققان فلسفه بوعلی‌سینا است. همچنین انتشار دو تصحیح از قانون به همت استادان نجفقلی حبیبی و علیرضا مسعودی برای دوستداران پزشکی ابن‌سینا اتفاقی فرخنده است. برخی از شروح قانون و اشارات بوعلی نیز برای نخستین بار در سالهای گذشته تصحیح و منتشر شده است. علاوه بر تصحیح آثار بوعلی‌سینا، دروسی نیز در مجامع علمی در باره ابن‌سینا برگزار می‌شود. از متن‌خوانی‌های کلاسیک آثار بوعلی گرفته تا درس‌گفتارهای کوتاه در باره جنبه‌ای از اندیشه او. در این مسیر می‌توان به اقداماتِ قابل تقدیر مجمع عالی حکمت اسلامی، بنیاد بوعلی‌سینای همدان و مرکز فرهنگی شهر کتاب اشاره نمود. خوشبختانه امروز مجله علمی پژوهشیِ مستقلی به نام حکمت سینوی در فضای نشر علمی اندیشه ابن‌سینا کوشا است و دیگر مجلات علمی-پژوهشی در زمینه فلسفه و تاریخ علم نیز مقالاتی شایان توجّه در باره اندیشه ابن‌سینا منتشر می‌نمایند. انتشار چند مجموعه مقالات در زمینه ابن‌سیناشناسی نیز از اقدامات شایسته چند سالِ اخیر در فضای علمی کشور در راستای بازشناسی اندیشه بوعلی به شمار می رود. از فعالیت‌های در خورِ تقدیرِ دیگری که به تازگی آغاز شده، ترجمه آثار شاخص ابن‌سیناشناسیِ غرب به زبان فارسی است که می‌تواند در جهت‌دهی و شتاب‌بخشی به مطالعات ابن‌سیناشناسی در ایران تأثیرگذار باشد. تأسیسِ مقطع دکتری فلسفه مشاء در برخی دانشگاه‌های کشور و رساله‌های تعریف شده در این مقاطع نیز می‌تواند به پژوهش‌های عمیق در این زمینه یاری‌رسان باشد. توجه بیشتر به رشته‌های تاریخ علم، تاریخ پزشکی، تاریخ تمدن و مطالعات متن‌پژوهانه و نسخه شناختی که در سالهای اخیر شاهد هستیم نیز می‌تواند در پیشبرد مطالعات مرتبط با میراث علمی ابن‌سینا تأثیرگذار باشد. اینها زمینه‌هایی است که بایستی به عنوان اتفاقات خوب در فضای علمی کشور از آن یاد شود.
کتاب قانون ابن سینا موجب نظم‌بخشی و ساختاربندی دانش پزشکی شد
مبلغ: ابن‌سینا چه تأثیری روی پزشکی جهان گذاشته است؟
ابن‌سینا چند اثر در باب پزشکی نگاشته است. با این حال، با یادکرد پزشکی سینوی کتابی که نامش ناخودآگاه در ذهن نقش می‌بندد «القانون في الطب» است. این کتاب از همان ابتدا مورد توجه پزشکان قرار گرفت. عروضی سمرقندی عبارات جالبی را در باره قانون بوعلی آورده است. وی پس از نام بردن از تعداد زیادی از آثاری که پزشک بایستی در سیر آموزشی خود تحصیل کند می‌نویسد: « و اگر خواهد که از این همه مستغنی باشد به «قانون» کفایت کند. سید کونین و پیشوای ثقلین می‌فرماید: «کل الصید فی جوف الفرا/ همه شکارها در شکم گورخر است»، این همه که گفتم در قانون یافته شود با بسیاری از زوائد. و هر که را مجلد اوّل از قانون معلوم باشد از اصول علم طب و کلیات او هیچ بر او پوشیده نماند زیرا که اگر بقراط و جالینوس زنده شوند روا بود که پیش این کتاب سجده کنند.»
بوعلی‌سینا در کتاب قانون به نظم‌بخشی و ساختاربندی دانش پزشکی همّت گماشته است. نظم منطقی که این منطقدان برجسته و اندیشمند نظام‌ساز بزرگ به دانش پزشکی داده است بیش از همه در مجلد نخست قانون نمایان شده است، هر چند چهار مجلد دیگر نیز خالی از این سازماندهی هوشمندانه نیست. همین امر سبب شده است که در شرق و غرب توجّه فراوانی به این کتابِ دوران‌ساز و به‌ویژه بخش کلیات آن شود.
گفتنی است که این اقبال سبب شد کتاب القانون في الطب بوعلی‌سینا بیش از هر کتاب دیگری در پزشکی در جهان اسلامی مورد توجّه قرار گیرد. وجود ده‌ها شرح و حاشیه و تعلیقه و تلخیص و ردّیه و پاسخ و حاشیه بر شرح و حاشیه بر حاشیه پیرامونِ این کتاب خود گواه این مطلب است. دانشمندانی بزرگ چون شرف الزمان ایلاقی، ابن‌تلمیذ بغدادی، فخرالدین رازی، عبداللطیف بغدادی، قطب‌الدین مصری، افضل‌الدین خونجی، ابن قف کرکی، یعقوب سامرّی، علاء‌الدین قرشی معروف به ابن‌نفیس، نجم‌الدین نخجوانی، سعدالدین محمّد فارسی، اکمل‌الدین نخجوانی، نصیر‌الدین طوسی، قطب‌الدین شیرازی، زین‌العرب مصری، شمس‌الدین آملی، فخرالدین محمّد خجندی، سدید‌الدین کازرونی و غیاث‌الدین دشتکی تنها برخی از دانشمندان نام‌آوری هستند که آثاری پیرامون کتاب القانون بوعلی‌سینا پدید آورده‌اند.
از سویی ترجمه قانون در همان دوره حیات ابن‌سینا آغاز شد. نخستین مترجم قانون بوعلی‌سینا کسی نیست جز شاگرد و یارِ وفادار او ابوعبید جوزجانی. پس از این ترجمه فارسی، دیری نپایید که کتاب قانون به زبان‌های لاتین و عبری نیز ترجمه گشت. پس از آن چندین شرح و حاشیه نیز بر ترجمه‌های این کتاب که در مدارس پزشکی غرب کتابی درسی شده بود، نگاشته شد. همه این امور سبب شد بوعلی‌سینا مرجعی در دانش پزشکی شناخته شود، چنانکه مرجعی در دانش فلسفه به شمار می‌رفت. امروزه علاوه بر چندین ترجمه کهن به زبان های فارسی و لاتین و عبری، ترجمه‌های جدیدی نیز از قانون به زبان‌های فارسی و انگلیسی و روسی و فرانسوی و آلمانی و ازبکی و ترکی استانبولی در دست است که گاه کلّ کتاب و گاه تنها بخش‌هایی از آن را در بر می‌گیرد.
بازگشت به اندیشه های ابن سینا در سالهای اخیر بسیار جدی شده است
مبلغ: آیا رجوع دوباره به آرای ابن‌سینا در دهه‌های اخیر در سطح جهان درست است؟ به چه وجوهی از اندیشه او بیشتر توجه شده است؟
بله، مطالعات ابن‌سینا شناسی در جهان به نحو محسوسی در قرن بیست و یکم در حال افزایش است. شتاب این مطالعات به حدّی است که به جرأت می‌توان گفت تنها حجم پژوهش‌های دو دهه گذشته در باره اندیشه ابن‌سینا به زبان های اروپایی به مراتب فراتر از تمام نگاشته‌های دو سده گذشته است. از نظر کیفیت نیز پیشرفت چشمگیری در این نوع مطالعات می‌بینیم. برگزاری چندین نشستِ علمی و انتشار چندین کتاب در انتشارات‌های معتبر آکادمیک در سطح جهان و پرداختن به زمینه‌های نو در بازخوانی اندیشه بوعلی‌سینا از نکات قابل ملاحظه در سده ۲۱ میلادی در باره اندیشه ابن‌سینا است. پروژه‌های جهانی مرتبط با اندیشه ابن‌سینا که هزینه‌های فراوانی برای آن می‌شود نشان از اهمیت ابن‌سینا برای جهان معاصر دارد.
در میان ساحت‌های مختلف اندیشه ابن‌سینا وجه فلسفی اندیشه او هنوز بیشترین مطالعات را به خود اختصاص داده است. بیش از همه، مباحث متافیزیک(مابعدالطبیعه) و منطق زمینه‌های پژوهشی علاقه‌مندان به فلسفه بوعلی را تشکیل می‌دهد. بخش انسان‌شناسی(علم النفس) نیز از گذشته از زمینه‌های مورد توجه پژوهشگران فلسفه سینوی به شمار می‌رفته است. البته این خوانش‌ها گاه با رویکردهای متن‌پژوهانه است و گاه شکل‌های پدیدارشناسانه و تحلیلی به خود گرفته است.
با این حال زمینه‌های دیگری از اندیشه ابن‌سینا نیز در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته است. در سالهای گذشته، فلسفه طبیعی ابن‌سینا از یک سو و فلسفه ریاضیات او از سوی دیگر مورد توجه جدی‌تری قرار گرفته است. زمینه‌های دیگری چون فلسفه زیست‌شناسی ابن‌سینا و حتی زیبایی‌شناسی و فلسفه هنر از منظر ابن‌سینا نیز بخشی از پژوهش‌ها را به خود اختصاص داده است.
نکته شایان توجه این است که امروزه علاوه بر نگاشته‌های تخصصی کتاب‌های راهنمای مناسبی نیز برای عموم مخاطبان علاقمند به فلسفه در باره ابن‌سینا نگاشته شده است، تا جایی که دیگر هر دانشجوی کنجکاوی می‌تواند در باره اندیشه بوعلی‌سینا به زبان های مختلف اروپایی کتاب‌های آسان‌یابی را بیابد که اندیشه بوعلی‌سینا را به زبانی روزآمد و مناسب توضیح داده است. نکته‌ای که ما نیز در فضای علمی کشورمان بدان نیازمندیم.
باری، سخن گفتن در باره پژوهش‌های جهانی رو به تزاید در باره اندیشه حکیم بوعلی‌سینا و خاستگاه‌ها و جریان‌های آن فرصت دیگری می‌طلبد. به ویژه اینکه این مطالعات در فضاهای فرهنگی مختلفی با پیش‌زمینه‌های اندیشه‌ای متفاوتی در جریان است؛ مطالعات ابن‌سینا شناسی در فضای ترکیه، مصر و شمال افریقا، ماوراء‌النهر و آسیای میانه، اروپای غربی و شرقی پی‌گیری می‌شود که واکاوی هر یک از این سنت‌های پژوهشیِ ناظر به ابن‌سینا جذابیت‌های خاصی را دارد و شاید بتوان زمانی دیگر در این‌باره سخن گفت.