علی پژهان جمعیت‌شناس
حل بحران جمعیت در ایران از کدام مسیر؟
مبلغ/ یک جمعیت‌شناس، بسیاری از سیاست‌های جمعیتی در ایران را ناکارآمد دانست و گفت: کشور برای حل بحران جمعیت نیازمند مداخلات هوشمند است.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایرناپلاس، جمعیت و تحولات کمی و کیفی آن در سال‌های گذشته در دنیا مورد توجه بوده و کشورهای مختلف تلاش می‌کنند با اجرای سیاست‌های دقیق جمعیتی، نرخ جمعیت را افزایش دهند.
ایران نیز جزو کشورهایی است که در سال‌های اخیر زنگ خطر روند کاهشی جمعیت در آن به صدا درآمده و کارشناسان از بحرانی شدن اوضاع جمعیت در سال‌های آینده خبر می‌دهند. جمعیت ایران در سال ۹۵ به نزدیک ۸۰ میلیون نفر رسید؛ حالا در سال ۹۹ جمعیت کشور از مرز ۸۴ میلیون نفر گذشته است اما با این حال مطالعات جمعیتی در کشور حاوی پیام‌های هشداردهنده درباره آینده جمعیتی کشور است.
تغییرات نرخ باوری در ایران از دهه‌های گذشته آغاز شده است، برخی آن را به دهه ۶۰ و برخی دیگر آغاز آن را به دهه ۴۰ نسبت می‌دهند. با این حال نرخ باروری در آن سال‌ها از نزدیک ۷ فرزند به ۲ فرزند در سال‌های اخیر رسید. البته براساس آمار منتشر شده، نرخ باروری در سال ۹۹ به ۱.۶ درصد و زیر سطح جایگزینی رسیده است.
این موضوع سبب نگرانی‌هایی درباره سیر سالمندی جمعیت در کشور شده است. پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده روند سالمندی جمعیت ایران با سرعت و شدت بیشتری تداوم یابد.
براساس سرشماری سال ۱۳۸۵، میانگین سنی در کشور ۲۵ سال بود که این رقم در سال ۹۵ به ۳۰ سال افزایش پیدا کرده است. در این میان ساختار خانواده در ایران نیز با تغییرات جدی مواجه بوده؛ تعداد اعضای خانواده در سال ۱۳۹۰ حدود ۳.۵ نفر بوده است اما در سال ۹۵ به ۳.۳ نفر کاهش یافته و به نظر می‌رسد این نزولی ادامه یابد.
براساس داده‌های آماری منتشرشده، در دهه اخیر تعداد خانواده‌های بدون فرزند و تک فرزند بیش از ۵.۶ درصد افزایش پیدا کرده‌اند. در مقابل اما خانواده‌های بیش از دو فرزند(پنج نفره و بیشتر) با کاهش محسوسی در حدود ۱۷.۵ درصد روبرو شده است.
بحران جمعیت در دنیا و ایران
علی پژهان جمعیت شناس و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با ایرناپلاس درباره بحران جمعیت در دنیای امروز گفت: در سطح ملی و بین‌المللی دو دیدگاه درباره جمعیت وجود دارد. برخی از کشورها بر افزایش تعداد جمعیت و برخی دیگر بر کیفی کردن جمعیت تمرکز دارند. اما نکته مشابه این است که همه دنیا از موضوع جمعیت رنج می‌برند اما برخی از افزایش و برخی دیگر از کاهش آن.
در واقع بیشتر کشورهای جهان به نوعی با مسائل ناشی از عدم تعادل جمعیتی مواجه هستند. ایران نیز در این میان با چالش‌های کاهش جمعیت دست به گریبان است. به طوری که این تحولات جمعیتی همه مسائل و جنبه‌های زندگی ما را تحث تاثیر قرار داده و پیامدهای متعددی بر خرده نظام‌های اجتماعی ما تا به امروز داشته است.
پژهان ادامه داد: سه مولفه مهم باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت در میزان جمعیت تاثیرگذارند که در کشور ما بیشتر بر باروری تاکید می‌شود و ما این موضوع را بزرگ‌نمایی کردیم، اگرچه ما نیز موافقیم که این موضوع اهمیت دارد اما باید در سایر مولفه‌ها نیز توجه ویژه کرد.
کاهش ۳۰۰ هزار نفری تعداد موالید در ۲ سال
این جمعیت شناس افزود: از سال ۱۳۳۵ روند تغییر باروری در کشور شروع شد و ما از ۷ فرزند در آن سال‌ها به دو فرزند و کمتر از آن در سال ۸۵ رسیدیم که در واقع کمتر از میزان جایگزینی است و این روند همچنان سیر کاهنده‌ای دارد، به طوری که امروز سطح جایگزینی به ۱.۶ رسیده است.
بر اساس آمار در سال ۹۷ نسبت سال ۹۶، ۱۲۰ هزار تولد کمتر بود و این در حالیست که در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷ با کاهش ۱۷۰ هزار موالید مواجه بودیم. جمع این دو رقم نشان می‌دهد در دو سال، نزدیک به ۳۰۰ هزار تعداد موالید کاهش یافته است.
کرونا از زمان شیوع خود ۷۵ هزار نفر را به کام مرگ فرو برده است اما ما در دو سال ۳۰۰ هزار نفر از جمعیت خود را دست دادیم و حساسیتی نسبت به آن در بین مسئولان، رسانه‌ها و افکار عمومی ایجاد نشد.
کاهش نرخ باروری در ایران و دلایل آن
پژهان تاکید کرد: به جرات می‌توان گفت باروری در ایران یونیک و بی‌همتاست و هیچ کتابی را به زبان خارجی در حوزه جمعیت و توسعه نیست که به مساله باروری در ایران نپرداخته باشد و ایران را به عنوان کشوری که بسیار سریع روند کاهش باروری را تجربه کرده مثال نزده باشد.
وی افزود: الگوی ما دو فرزندی است، دختران ما پیش از ازدواج اعلام می‌کنند که حتما دو فرزند را خواهیم داشت اما باید به دنبال این پرسش بود که چه شده است که وقتی ازدواج می‌کنند ملاحظات اقتصادی و اجتماعی باعث می‌شود تن به تک فرزندی و بی‌فرزندی بدهند.
کاهش ناگهانی جمعیت از سال ۸۰
پژهان با بیان اینکه از سال ۸۰ روند کاهش جمعیت یک مرتبه شروع شد، ادامه داد: شروع کاهش جمعیت در کشور دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی دارد؛ از طرفی سیاست‌های جمعیتی، مدیریت و رصد جمعیت در کشور هم جوابگوی این مسائل نبودند.
در یک دوره سیاست و شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر را چنان در ذهن من و شما نهادینه کردند که در عرض چند سال تغییر نگرش و تغییر در فرهنگ باروری کشور ایجاد شد. این سیاست از سوی رسانه‌ها تبلیغ شد و مردم را از فرزندآوری و ازدواج ترساند و با آمارهای طلاق بازی کردند. مردم هم مقلد بودند، طبقه پایین و کم درآمد از طبقه بالا و مرفه تقلید کردند و پس از مدتی تعداد کم فرزندآوری نشان پیشرفت شد!
وی افزود: در کاهش باروری عوامل غیرمستقیم و مستقیم دخیل هستند؛ عوامل غیرمستقیم همچون افزایش شهرنشینی، اشتغال زنان، افزایش سواد و تغییر نگرش‌هاست. تغییر نگرش به این معنی است که مردم در گذشته زود ازدواج می‌کردند، زود هم بچه‌دار می‌شدند و فرزند آبروی اجتماعی، باور اقتصادی و منزلت اجتماعی بود اما امروز این نگرش وجود ندارد. عوامل مستقیم در کاهش باروری نیز شامل کاهش میزان ازدواج، استفاده از روش‌های مختلف تنظیم خانواده و سقط‌های عمدی است.
به گفته وی، مجموعه عوامل بهداشتی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دست به دست هم دادند که این روند ایجاد شود و ادامه این روند نشان می‌دهد که آینده ایران در حوزه جمعیت تماشایی نخواهد بود.
چالش‌های حوزه جمعیت و بحران در باروری
پژهان در ادامه به چالش‌های حوزه جمعیت و بحران در باروری اشاره کرد و گفت: در حال حاضر ما با افزایش سن ازدواج، کاهش حجم جمعیت، ناباوری، بحران کاهش نیروی کار و بحران سالمندی جمعیت، افزایش نرخ تجرد قطعی و نظایر اینها مواجهیم.
در این میان متاسفانه مدیریت در ایران مدیریت بحرانی است، صبر می‌کنیم تا بحران ایجاد شود و بعد به فکر حل آن می‌افتیم. مدیران باید به خود بیایند و نگاه بدبیانه خود را نسبت به جمعیت حذف کنند. این فکر اشتباه را کنار بگذارند که جمعیت بدبختی است زیرا جمعیت می‌تواند موتور توسعه باشد. مدیران باید نگاه واقع‌بینانه نسبت به مسائل جمعیتی داشته باشند.
در نگاه جهانی در مهاجرت توده‌ای، رتبه چهارم را داریم و هند رتبه اول را دارد. بنابراین راهبردها تعیین و تدوین شد و در اختیار مجلس قرار گرفت همچنین سیاست‌ها تدوین شد اما متاسفانه ابزار اجرای این سیاست‌ها وجود ندارد.
وی افزود: در حوزه مسائل جمعیتی بخش اول توصیف است. دانشگاه وظیفه دارد گذشته، حال و آینده جمعیت را به مردم نشان دهد. دانشگاه و رسانه‌ها راهبردها را ترسیم کرده‌اند، مثلا اعلام کردند با این روند کاهش جمعیت، مانع مهاجرت شوید. ما در سال ۲۰۱۷ رتبه یک مهاجرت به ویژه مهاجرت تحصیل کرده‌ها را داشتیم.
نیازمند مداخلات هوشمند هستیم
پژهان ادامه داد: وقتی هدف بزرگتر از ابزار باشد منجر به شعارگرایی می‌شود. نمایندگان مجلس در طرح تعالی جمعیت اهداف را انتخاب کردند که ابزار آن در کشور وجود ندارد. منابع مالی آن موجود نیست و مشخص نیست چطور قرار است این اهداف عملیاتی شود.
در بحث جمعیت ما نیازمند مداخلات اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی و اجتماعی هستیم. در ایران مداخلات فرهنگی و اجتماعی ۸۰ درصد در فرزندآوری تعیین کننده است. متاسفانه در ایران اولویت‌بندی و اثربخشی مداخلات وجود ندارد و اتلاف منابع است.
وی افزود: از طرفی مداخلات در کشور باید هوشمندانه باشد. به این معنی که به عنوان مثال مداخلات در سیستان‌وبلوچستان و قزوین نباید مشابه یکدیگر باشد. مداخلات باید بر اساس آمایش سرزمینی هر استان صورت بگیرد. اگر بخواهیم یک مدل را در کل ایران ترویج کنیم شکست می‌خوریم. باید مشخص شود هر استانی چه ظرفیت و چه امکانی دارد. متاسفانه بسیاری از مفاد طرح تعالی جمعیت هزینه‌بر بوده و بر اساس واقعیت‌های جامعه نیست و برای دولت هزینه‌بر است. قوانین در این حوزه نیازمند پشتوانه نظری است تا منجر به اتلاف منابع صورت نگیرد.