مراد از نسخ سنت توسط قرآن چیست؟
به گزارش «مبلغ» به نقل از اسلام کوئست، پرسش: مراد از نسخ سنت توسط قرآن چیست؟
پاسخ: نسخ از جمله مسائل مهم در حوزه‌ی فهم قرآن و سنت است. در منابع دینی برای نسخ اقسامی ذکر شده است که مورد مناقشه‌ی میان دانشمندان اسلامی است. از جمله‌ی این اقسام نسخ سنت به وسیله قرآن است. نسخ سنت به قرآن به این معنا است که حکم مبتنی بر سنت پیامبر(ص) با آمدن آیه‌ای که متضمن دستوری جدید است، برداشته شده، و حکم جدید جایگزین آن می‌گردید.
تعریف نسخ
نسخ از جمله مسائل مهم و کلیدی فهم قرآن و سنت است که در منابع تفسیری، علوم قرآنی، کلامی و… به آن پرداخته شده، و مورد عنایت عالمان اسلامی بوده است. برای نسخ تعاریف متعددی ارائه شده است که در یک جمع‌بندی می‌توان چنین گفت: برداشتن حکم شرعی ثابت با دلیل شرعی به وسیله‌ی حکم شرعی دیگر. به عبارت دیگر، می‌توان گفت: نسخ در حقیقت برداشته شدن حکمى از احکام ثابت دینى، یا سپرى شده وقت و مدت آن حکم است.[۱]
نسخ و اقسام آن در شریعت اسلام
گفتنی است که قرآن و سنت از مهم‌ترین مصادر تشریع در اسلام است که احکام شریعت براساس این دو منبع استوار است. در صدر اسلام گاه با احکامی مواجه می‌شویم که در دوره‌ای مورد عمل واقع گردیده و در زمانی دیگر ترک شده، یا منسوخ گردیدند که در ادامه به نمونه‌هایی از آن اشاره خواهیم کرد. وجود نسخ در اسلام از امور مسلم است و در این زمینه تألیفات فراوانی دیده میشود که به موضوع نسخ، گونه‌های نسخ، مصادیق و مسائل پیرامون آن در شریعت پرداخته‌اند. در حقیقت ثبوت نسخ در شریعت محمّدیه از مسلّمات است که در این زمینه می‌توان از کتاب ناسخ و منسوخ ابوبکر نحاس نام برد که وى ۱۳۸ مورد نسخ را در قرآن نشان داده است.[۲]
نسخ اقسامی دارد. غالبا در منابع تفسیری و علوم قرآنی و غیره برای نسخ چهارگونه ذکر نموده‌اند: ۱. نسخ قرآن به قرآن، ۲. نسخ سنت به سنت، ۳. نسخ سنت به قرآن، ۴. نسخ قرآن به سنت.
از این اقسام چهارگانه نسخ قسم چهارم مورد مناقشه است. برخی از علمای اسلام نسخ قرآن به سنت را نپذیرفته و برخی آن‌را جایز دانسته‌اند. در این میان کسانی نیز وجود دارند که علاوه بر عدم پذیرش نسخ قرآن به سنت، نسخ سنت به قرآن را نیز جایز نشمرده‌اند.[۳]
نسخ سنت با قرآن و برخی از مصادیق آن
نسخ سنت به قرآن، به این معنا است که حکم مبتنی بر سنت پیامبر(ص) با آمدن آیه‌ای که متضمن دستوری جدید است برداشته شده و حکم جدید جایگزین آن می‌گردید. مانند نماز خواندن مسلمانان در صدر اسلام به سمت بیت المقدس، به دلیل آن‌که آیه‌ای در قرآن در بدو امر برای قبله‌ی مسلمانان دستوری نداده، مسلمانان تا مدتی مانند یهودیان به سوی بیت المقدس نماز می‌خواندند و این سنت تا مدتی جریان داشت، تا این‌که قرآن کریم به دلیل انتقادها و بهانه‌جوی‌های کافران و مشرکان دستور نماز خواندن به سوی مکه را ابلاغ نمود و سنت نماز خواندن به سوی قبله‌ی یهود منسوخ گردید.[۴]
از دیگر مصادیق نسخ سنت به قرآن که برخی از تفاسیر از آن یاد کرده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
روزه گرفتن روز عاشورا و سه روز از هرماه در ابتدای امر سنت بود که پس از چندی با آیه‌ی کریمه‌ی «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه ….»، نسخ شد و روزه گرفتن ماه رمضان واجب گردید.[۵]
موضوع همبستری با زنان در ماه رمضان نیز از جمله مواردی از نسخ سنت با قرآن است که می‌توان به آن اشاره کرد. از آن‌جا که سنت حرمت همبستری در ماه مبارک رمضان مشکلاتی را فراروی مسلمانان قرار داده بود، خداوند تبارک و تعالی با آیه‌ی مبارکه‌ی «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُم»، این سنت را نسخ نمود.[۶]
از دیگر نمونه‌ها مسئله‌ی فرزندخواندگی است که در دوران جاهلیت و اسلام معمول بود و با آیه‌ی شریفه‌ی «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ»، نسخ گردید.[۷]
از دیگر مواردی که گفته شده است در آن نسخ اتفاق افتاد، موضوع برگرداندن زنان ملحق شده به مسلمانان به قریش بود. طبق پیمانی که پیامبر(ص) با مشرکان در «حدیبه» امضا نمود، یکی از مفاد آن برگرداندن کسانی بود که از مکه به مسلمانان می‌پیوستند. نزول آیه‌ی مبارکه‌ی: «فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْکُفَّار»،[۸] به این تعهد پایان داد.[۹]
پی نوشت:
[۱]. ر. ک: خوئى، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص ۲۷۷، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، بی‌تا؛ جمیل حمود، محمد، الفوائد البهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ج ۱، ص ۳۶۳، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق؛ سبحانی، جعفر، الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل، ج ۲، ص ۲۳۱، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق؛ معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج ۲، ص ۲۷۵، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق؛ سمیح دغیم، موسوعة مصطلحات علم الکلام الإسلامی، ج ۲، ص ۱۳۷۰-۱۳۷۲، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
[۲]. ر. ک: ابوعبیدة، قاسم بن سلام، الناسخ و المنسوخ فى القرآن العزیز، محقق، مدیفر، محمد بن صالح، ریاض، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق؛ نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم، بی‌تا.
[۳]. نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ فى القرآن الکریم، ص ۲۶۲ – ۲۶۴، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم؛ سید مرتضی، علی بن حسین، نفائس التأویل، مصحح، موسوى، مجتبى احمد، ج ۱، ص ۲۰۱، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۳۱ق؛ بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور، محقق، مهدى، عبدالرزاق غالب، ج ۷، ص ۵۶۲، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق؛ بغدادی، عبد القاهر، اصول الإیمان، تحقیق، ابراهیم محمد رمضان، ص ۱۸۱بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۴۲۴ق؛ ابن عطیة، جمیل حمود، أبهى المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ج ۱، ص ۳۸۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
[۴]. مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل، ج ۱، ص ۴۱۳، قم، مدرسة امام علی(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق؛ الناسخ و المنسوخ فى القرآن العزیز، ص ۱۹؛ زرقانى، محمد عبدالعظیم؛ مناهل العرفان فى علوم القرآن، ج ۲، ص ۱۵۳، لبنان، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
[۵]. بقره، ۱۸۵؛ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ واحدى، على بن احمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، محقق، زفیتى، محمد حسن ابوالعزم، ج ۱، ص ۲۶۲، مصر، لجنة احیاء التراث الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق؛ مکی بن حموش، ابومحمد، الهدایة إلى بلوغ النهایة، ج ۱، ص ۵۸۴، امارات، جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
[۶]. بقره، ۱۸۷؛ حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی، تفسیر روح البیان، ج ۱، ص ۳۰۰، بیروت، دار الفکر، بی‌تا؛ نفائس التأویل، ج ۱، ص ۲۰۱؛ جصاص، احمد بن على، احکام القرآن، محقق: قمحاوى، محمد صادق، ج ۱، ص ۲۸۸، لبنان، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق؛ الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ج ۱، ص ۵۳۶.
[۷]. احزاب، ۵؛ کتاب الناسخ و المنسوخ فى القرآن الکریم، ص ۲۰۶؛ زحیلى، وهبة بن مصطفی، التفسیر الوسیط، ج ۳، ص ۲۰۷۲، دمشق، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛ حفنى، عبدالمنعم، موسوعة القرآن العظیم، ج ۲، ص ۲۰۵۳، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ اول، ۲۰۰۴م.
[۸]. المتحنه، ۱۰.
[۹]. نفائس التأویل، ج ۱، ص ۲۰۱؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۹، ص ۲۴۰.