حقیقت توبه و شرایط پذیرش آن از سوی خداوند

به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، احمد عابدی، استاد سطح خارج حوزه علمیه، ۱۵ فروردین در ادامه سلسله‌ جلسات تفسیر سوره نساء گفت: در مقدمه مجمع‌البیان حدیثی از پیامبر(ص) در مورد ثواب قرائت هر حرفی از قرآن نقل شده و طبق آن ایشان فرموده است که نمی‌گویم الم یک حرف است بلکه الف آن یک حرف، لام، یک حرف و میم هم یک حرف دیگر است.

وی با اشاره به آیه ۱۸ سوره توبه «وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا»، افزود: برخی تصور می‌کنند تصمیم به ترک گناه و ترک آن توبه است، در صورتی که این توبه نیست، یعنی اگر فردی گناهی می‌کرده، مثلا شراب می‌خورده، ولی الان آن را انجام نمی‌دهد، چون پزشک گفته برای تو ضرر دارد، به معنای توبه نیست. توبه یعنی ترک گناه و عدم تصمیم بر انجام آن در آینده و ندامت و پشیمانی از آن و فرد کاری را ترک کند، چون بد است، نه اینکه بد بودن آن را باور ندارد و به دلیلی آن را ترک کرده است.

عابدی تصریح کرد: معتزله می‌گویند قبول توبه بر خدا واجب است، ولی اشاعره عکس آن را قبول دارند و شیعیان هم معمولا قبول توبه را بر خدا واجب می‌دانند. در سوره توبه بیان شده: «وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»؛ سه نفری که جنگ نرفتند و بعد توبه کردد، برخی گفته‌اند ۱۷ روز و برخی گفته‌اند یک‌ سال در بیابان گریه کردند تا خدا توبه آنها را پذیرفت. اگر قبول توبه بر خدا واجب است، آیا خدا آن را یک سال به تأخیر می‌اندازد؟ پس دلیل خوبی است که قبول توبه بر خدا واجب نیست. همچنین توبه ابولبابه بعد از سه روز پذیرفته شد.

استاد حوزه علمیه اظهار کرد: قبولی توبه گاهی به معنای اسقاط عقاب از سوی خداوند و گاهی به معنای اعطای ثواب است. مسئله دیگر اینکه آیا می‌توان از برخی گناهان توبه کرد و از برخی دیگر نکرد. این مسئله مورد اختلاف متکلمان است. طبق روایتی پیامبر(ص) فرمودند که هر کسی یکسال و روایت دیگر فرموده است هر کسی یک ماه قبل از مرگ توبه کند پذیرفته می‌شود. البته طبق روایاتی، اگر کسی یک روز و یک ساعت قبل از مرگ توبه کند، پذیرفته می‌شود. البته شاید این‌طور بتوان بین این روایات را جمع کرد که برخی گناهان طوری است که یک لحظه قبل از مرگ هم صحیح است، ولی برخی می‌گویند باید مدت‌ها قبل از مرگ باشد، یعنی به نوع گناه بستگی دارد.

دیدگاه‌ها درباره پذیرش توبه فرعون

عابدی اظهار کرد: از قدیم این بحث مطرح بوده که آیا خداوند توبه فرعون را قبول کرد یا خیر، طبق آیه ۹۰ سوره یونس «وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِين»، فرعون قبل از غرق شدن گفت که من به تو ایمان آوردم؛ برخی با استناد به آیه ۱۸ سوره نساء گفته‌اند خداوند توبه او را قبول نکرد، ولی برخی خلاف آن را می‌گویند.

استاد سطح خارج حوزه علمیه با اشاره به آیه ۱۷ سوره نساء «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا»، بر اهمیت مباحث ادبی و لغات در معنای آیات تأکید کرد: کسانی که به این مسئله توجه ندارند چگونه می‌خواهند چنین آیاتی را معنا کنند. اگر «علی الله» یا «للذین» را در آیه خبر بدانیم، معنای آن عوض خواهد شد. اگر «علی الله» را جمله معترضه و «للذین» را خبر بدانیم به این معناست که توبه‌ای پذیرفته می‌شود که برای انسان جاهل باشد.

وی اضافه کرد: پس حقیقت توبه پشیمانی در برابر کار زشت و قبیح بودن آن هم به خاطر قبح آن است نه از روی ترس و ضرر. در انتهای آیه فرموده است: اعتدنا لهم …، اعتدنا از همان واژه اعداد یا آماده کردن است؛ برخی گفته‌اند از کلمه عدة گرفته شده است. براساس این آیه کسانی که نادانسته گناه می‌کنند توبه آنها مورد قبول است، ولی کسانی که گناهی کرده‌اند تا مرگشان فرا رسد یا با همان حال می‌میرند، توبه آنها پذیرفته نیست.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: در انتهای آیه ۱۶ فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا»، رحیم یعنی پذیرش توبه از روی رحمانیت و لطف خداوند است نه اینکه بر او واجب باشد. چون خداوند خود را تواب رحیم معرفی کرده و در دو آیه ۱۷ و ۱۸ هم به توضیح درباره شرایط پذیرش آن اشاره کرده است. بنابراین براساس این آیات، توبه‌ای مورد قبول است که فرد گناهی را از روی جهالت مرتکب شده باشد، همچنین فوراً توبه و ابراز پشیمانی کند.

دو شرط پذیرش توبه

عابدی اظهار کرد: بر مبنای این دو شرط، انسان باید نادان باشد تا توبه او قبول شود و کسی که عالمانه گناه کند توبه او پذیرفته نیست. همچنین طبق قرآن، هر کسی که گناه می‌کند نادان است ولو اینکه درس خوانده باشد و عالم اصطلاحی باشد. در حقیقت همه انسان‌ها، جز معصومین، نادان و جاهل هستند. یوسف برادرانش را جاهل خطاب کرد، چون خودشان را در معرض گناه قرار دادند. برای واژه بجهالة معانی مختلفی از سوی مفسران بیان شده است؛ از جمله اینکه کسی نمی‌داند فلان کار واقعاً گناه است یا گاهی فرد با توجیهی که اشتباه است (مثلا فرد فاسق و فاجر است و غیبت او جایز) به گناه در مورد دیگری می‌پردازد. جبایی قائل به این نظر است ولی رمّانی آن را رد کرده و معتقد است که امکان توبه حتی برای کسی که می‌داند عملش گناه است وجود دارد.

استاد سطح خارج حوزه علمیه ادامه داد: مراد از توبه فوری یعنی قبل از مرگ. بنابراین واژه قریب در آیه دال بر قبل از مرگ است. فرد تا مرگ را به چشم ندیده توبه کند درست است و سدی گفته توبه تا زمانی است که فرد مرض منجر به وفات پیدا نکرده است. نقل شده کسی از امام علی(ع) پرسید اگر کسی توبه کرد و آن را شکست و دوباره توبه کرد، آیا خدا قبول می‌کند و آن حضرت فرمودند خدا قبول می‌کند. از او پرسیدند تا چه زمانی قبول می‌کند؟ فرمودند تا زمانی که شیطان نومید شود. در من لا یحضر الفقیه هم آمده پیامبر(ص) در آخرین خطبه قبل از مرگ فرمودند که هر کسی یکسال قبل از مرگ توبه کند خدا توبه او را می‌پذیرد. ادامه دادند یکسال زیاد است و اگر کسی یک ماه قبل از آن توبه کند، خدا می‌پذیرد. بعد فرمودند یک ماه هم زیاد است و اگر کسی یک روز قبل از مرگ توبه کند، پذیرفته است و بعد ادامه دادند کسی یک ساعت قبل از مرگ توبه کند خدا می‌پذیرد و اگر کسی توبه کند، در حالی که روحش به حلقومش رسیده و در آخرین لحظات جان کندن است، باز خدا توبه او را می‌پذیرد.

بشارت پیامبر(ص) به پذیرش توبه

وی افزود: ثعلبی حدیث صدوق را نقل کرده، ولی تعبیر متفاوتی دارد و آن اینکه حتی اگر کسی در حالی که خِرخِر می‌کند توبه کند خدا توبه او را قبول می‌کند. همان‌طور که گفته شد، این روایت را می‌توان به اختلاف نوع گناه یا افراد توجیه کرد. برخی می‌گویند قلم خدا زبان قلب بنده است. روایت شده که پیامبر(ص) فرمودند حج را به جا آورید و فردی سؤال کرد که چند بار؟ پیامبر(ص) فرمودند که اگر من بگویم هر سال که حج همه ساله واجب می‌شود، یعنی زبان پیامبر(ص) قلم کردگار است.

عابدی بیان کرد: در ادامه آیه یتوب الله آمده، یعنی خدا توبه را قبول می‌کند و او علیم و حکیم و به مصالح عباد آگاه است و براساس حکمت با آنان برخورد می‌کند. همچنین برخی مرتکب معاصی می‌شوند و برای توبه امروز و فردا می‌کنند، ولی براساس برخی آیات دیگر، این توبه مقبول نیست. گروهی از مسلمین وعیدیه هستند، یعنی معتقدند اگر کسی گناه کند چوب آن را خواهد خورد و توبه هم فایده ندارد که ما این دیدگاه را قبول نداریم.

استاد سطح خارج حوزه علمیه گفت: مؤمنان، متقین و مؤمنینی که گناه کرده و فوراً توبه کرد‌ه‌اند، وضع عقاب آنان روشن است و عقاب نخواهند شد و کافر و مشرک هم بخشیده نمی‌شود. پس مراد از تعبیر «یغفر لمن یشاء» در برخی آیات یعنی کسی است که گناه کرده و توبه نکرده و فرد موحدی هم هست و شاید خداوند او را ببخشد. مطلب دیگر کلامی فقهی است؛ قسم خوردن نسبت به گذشته ولو دروغ باشد گناه است، ولی کفاره ندارد، مثلاً اگر کسی بگوید دیروز باران بارید، در صورتی که نباریده دروغ است و گناه، ولی کفاره ندارد.

عابدی با بیان اینکه باید بین انشاء و اخبار فرق قائل شویم، گفت: نسخ برای انشاء است، ولی در اخبار نسخ نیست، مثلا خدا داستان نوح و برخی انبیاء را بیان فرموده است و قطعا درست نیست بگوییم ماجرای حضرت نوح نسخ شد، زیرا خبر قابل نسخ نیست و ظهور امام زمان(عج) هم قابل نسخ نیست، زیرا اخبار است. اینکه خداوند فرموده است: «یغفر لمن یشاء»، چون خبر است و قابل نسخ نیست و حتما هر کسی را که بخواهد خواهد بخشید.