جن‌ها شیعه هستند یا سنی؛ نقدی بر نظر علامه حسن‌زاده آملی

به گزارش «مبلغ»، سیدمجید نبوی، دانش‌آموخته دکتری قرآن و حدیث در یادداشتی که برای ایکنا ارسال کرده است به نقد نظر علامه حسن زاده آملی مبنی بر اینکه همه جنیان شیعه هستند و در میان آنها سنی وجود ندارد پرداخته است که در ادامه می‌خوانید؛

مرحوم علامه حسن زاده آملی در کتاب «هزار و يك كلمه» مطالبی را ذکر کرده‌اند که عینا همان مطالب آورده می‌شود؛

«جناب استاد ما علّامه طباطبایى صاحب تفسير قيّم و عظيم الميزان(رض) فرموده است كه: استاد ما مرحوم آقا سيد على‏ قاضى حكايت كرد كه كسى از جنّى پرسيده است (و فرموده است شايد آن كس خود مرحوم قاضى بوده است): طايفه جنّ‏ به چه مذهب‏ند؟ آن جنّ در جواب گفت: طايفه جنّ مانند طايفه انس داراى مذاهب گوناگون‏‌اند، جز اين كه سنّى ندارند براى اين كه در ميان ما كسانى هستند كه در واقعه غدير خم حضور داشتند و شاهد ماجرا بوده‏‌اند. راقم سطور حسن حسن‏‌زاده آملى گويد: بسيارى از صحابه در واقعه غدير خم حضور داشته‏ا‌ند، و به شأن نزول كريمه‏ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ»‏ (مائده/۶۸)، برأى العين شاهد بوده‌‏اند؛ و فرموده رسول خدا(ص): «ألا من كنت مولاه فهذا عليّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أحبّ من أحبّه ….» را به حضور عيانى شنوده‌‏اند؛ و لكن هنوز بدن رسول خدا دفن نشده بود كه …، و يا به قول سيّد حميري در قصيده عينيه:

حتّى إذا واروه فى لحده‏ و انصرفوا عن دفنه ضيّعوا

ما قال بالأمس و أوصى به‏ و آثرو الضرّ بما ينفع‏

و قطّعوا أرحامه بعده‏ فسوف يجزون بما قطّعوا

لاجرم آن فرقه جنّ مسلمان مؤمن را بر اين قوم إنس، فضل شرف است؛ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ.»

این سخنان علامه حسن زاده در کتاب هزار و یک کلمه و در جلد ‏۳ و صفحه ۳۰۰ (كلمه ۳۳۵) آمده است این کتاب را بوستان کتاب در سال ۱۳۸۱ منتشر نموده است.

نقد و بررسی

این سخنان علامه حسن زاده از چند جهت دارای اشکال است که در ادامه به آنها می‌پردازیم.

۱- ضعف استنادی

علامه حسن زاده این سخنان را به علامه طباطبایی و مرحوم قاضی نسبت می‌دهد و در انتها به یک جن می‌رسد سوال اینجا است که چگونه می‌توان صحت و سقم این مطلب را فهمید؟ آیا می‌توان آن جن را آورد و صحت مطالب را در مقابل آدمیان از او پرسید؟ به نظر می‌رسد که این مسئله یک ادعاست که اثبات آن بسیار سخت است چرا که پیروان هر دین و مذهبی می‌توانند چنین ادعایی کنند که دین یا مذهب خود حق است و جنیان فلان دین و مذهب را ندارند چون یک نفر از آنها با یک جن صحبت کرده و آن جن گفته که فلان مذهب باطل است. بنابراین این استدلال که یک جن چنین حرفی زده قابل استناد و علمی نیست.

همچنین این سخن علامه حسن زاده به لحاظ قوانین علوم حدیث دارای ضعف استنادی است. فرض کنیم این عبارات علامه باشد. در مباحث علوم حدیث سلسله سند و اتصال آن به گوینده امری مهم و ضروری است در اینجا علامه می‌گوید که كسى از جنّى پرسيده است و احتمال داده که آن خود مرحوم قاضی باشد. وقتی کسی به سخنان فرد دیگری استناد می‌کند باید گوینده و شنونده کاملا مشخص باشد و با احتمال اطمینان و اعتماد حاصل نمی‌شود. بنابراین استناد این سخن هم دارای اشکال است.

علاوه بر این به نظر می‌رسد این سخن از علامه طباطبایی نیز بعید باشد چراکه علامه طباطبایی در تفسیر گرانقدر خود ذیل آیات مرتبط با امام علی(ع) (مانند آیه ولایت،آیه اکمال، آیه تطهیر و غیره) با دلایل متقن و محکم به اثبات ولایت و حقانیت امیرالمومنین پرداخته است و بعید به نظر می‌رسد که علامه چنین سخنانی گفته باشد.

۲- تضاد با قرآن

در ابتدای این بحث لازم به ذکر است که بگوییم:

یکی از روش‌های شناخت حدیث جعلی و تحریف شده، عرضه حدیث به قرآن می‌باشد. شیخ مفید در همین راستا می‌نویسد: به واسطه عرضه (حدیث) به قرآن، روایات صحیح و ناصحیح مشخص شوند و آنچه قرآن به نفع آن قضاوت کرده حق است و غیر آن باطل است. بنابراین وقتی صحت و سقم یک حدیث با عرضه آن حدیث به قرآن مشخص می شود در نتیجه سخنانی که از غیرمعصومان(ع) بیان شده‌اند نیز با عرضه به قرآن صحت و سقمشان مشخص می‌شود.

سخنان علامه حسن‌زاده با مختار بودن جن و انس در تضاد است؛ خداوند در قرآن مى‌‏فرمايد: «انَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ امَّا شاكِراً وَ امَّا كَفُوراً»(انسان/۳) ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاكر باشد و [پذيرا گردد] يا کافر و ناسپاس. «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ» (کهف/۲۹) بگو: اين حق است از سوى پروردگارتان؛ هر كس مى‏خواهد ايمان آورد و هر كس مى‏خواهد كافر گردد!

انسان و جن موجوداتی مختار هستند که آیات زیادی بر اختیار این دو گروه اشاره دارند وقتی یک جن می‌تواند کافر شود و خدایی که نشانه‌هایش در سرتاسر عالم وجود دارد را انکار کند‌ چطور نمی‌تواند واقعه غدیر و حقانیت امیرالمومنین(ع) را انکار کند؟ بنابراین، این ادعا که جنیان سنی ندارند با قرآن در تضاد است.

شاهد بودن دلیل بر انکار نکردن جنیان نمی‌شود

یکی از مباحثی که در صحبت‌های علامه طباطبایی آمده این است که چون جنیان شاهد ماجرای غدیر بوده‌اند در نتیجه به انکار واقعه غدیر نمی‌پردازند. این سخن نیز با قرآن سازگاری ندارد چراکه اگر کسی بخواهد چیزی را انکار کند اگرچه آن چیز را دیده باشد می‌تواند انکار کند و اصولا ذات دنیا برای امتحان است و هرکسی چه جن چه انس، هرچیزی را می‌تواند بپذیرد و یا اینکه انکار کند. قرآن کریم درباره انکار کردن کافران می فرماید: «وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ»(انعام/۱۱۱) و اگر ما فرشتگان را به سوى آنان مى‌فرستاديم و اگر مردگان با آنان به سخن مى‌آمدند، و هر چيزى را دسته دسته در برابر آنان گرد مى‌آورديم، باز هم ايمان نمى‌آوردند -جز اينكه خدا بخواهد- ولى بيشترشان نادانى مى‌كنند. این آیه هم به این اشاره دارد که اگر کسی بخواهد چیزی از حقایق و معارف غیبی را انکار کند می‌تواند انکار کند حتی اگر خداوند ملائکه و همه مردگان را زنده کند فردی که بخواهد به انکار بپردازد؛ قطعا منکر خواهد شد.

۳- غیر علمی بودن بحث

در مجامع علمی وقتی ادعاها و نظریاتی ارائه می‌شود یک راهی برای تشخیص درستی و غلطی آن ادعا و نظریه وجود دارد تا دیگران بتوانند ادعای مذکور را بررسی کنند و نتیجه بررسی خود را اعلام کنند. برای مثال فرض کنید که در زمان امام صادق(ع) زندگی می‌کنیم فردی ادعا می‌کند که امام صادق(ع) چنین و چنان گفت آن وقت، ما برای اطمینان از این ادعا به امام صادق(ع) رجوع می‌کنیم و صحت و سقم آن مطلب را پرس‌وجو می کنیم. در این جا یک راهی برای تایید یا رد یک مطلب وجود دارد اما در مسئله ادعای جن مبنی بر سنی نبودن جنیان‌ هیچ راه مستندی برای تایید و رد وجود ندارد و ما به هیچ وجه نمی‌توانیم این مسئله را رد یا تایید کنیم. بنابراین، این مسئله، مسئله‌ای غیر علمی است.

۴- دفاع از امیرالمومنین با مستندات معتبر

به نظر می‌رسد هدف علامه حسن زاده از طرح این مباحث، دفاع از حقانیت امیرالمومنین(ع) باشد. برای دفاع از امیرالمومنین باید به مباحث علمی معتبر استناد کرد مانند علامه امینی که در الغدیر استنادات علمی معتبر و متقن را جمع‌آوری کرده است همچنین کتاب معتبر مانند «عبقات الانوار فی مناقب الائمه الاطهار» علامه میرحامد حسین و دیگر کتاب‌های مستند پیرامون امیرالمومنین(ع) علاوه بر این احادیث زیادی بر حقانیت امیرالمومنین و اهل بیت(ع) اشاره دارد از جمله حدیث غدیر، حديث سفينه و حديث دوازده امير و دوازده خليفه، حديث منزلت، حديث يوم انذار که می توان به آنها استناد کرد. استناد به اینگونه احادیث و کتاب‌های معتبر بسیار اولویت دارد به استناد به سخن یک جن.

۵- مخالفت با وحدت مسلمین

به نظر می‌رسد این سخنان علامه وحدت مسلمانان را حفظ نمی‌کند در حالی‌که حفظ وحدت یکی از ضروریات امروز جامعه اسلامی است؛ به عبارت دیگر قرآن ما را به وحدت و پرهیز از تفرقه امر می‌کند اما اگر بر این گونه سخنان که هیچ مستند علمی هم ندارد تاکید بورزیم و آن را منتشر کنیم قطعا وحدت اسلامی خدشه‌دار خواهد شد. ما نهایتا می‌توانیم بگوییم که از نظر ما شیعیان امیرالمومنین و اولادشان بر حق هستند و ما آنها را از جانب خداوند و لازم الاتباع می دانیم و بر دیگر مذاهب اسلامی هم احترام می‌گذاریم و با آنها به دستور قرآن برادر هستیم «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»، نه اینکه بر یک مطلب غیرمستند از یک جن تاکید کنیم تا وحدت با دیگر مسلمانان را به سمت تفرقه بکشانیم.

ضرورت نقد افکار اندیشه‌ها و کتب

در پایان ذکر این نکته ضروری است که ما باید افکار و اندیشه و کتاب‌ها و نگارش‌ها را نقد کنیم بدون نقد و با بستن راه نقد و اجازه نقد ندادن به کسی، نه تنها پیشرفت در علوم مختلف نخواهیم داشت بلکه به سمت پسرفت هم خواهیم رفت. اصولا هرجا پیشرفتی اتفاق افتاده با نقد و بیان نظرات مختلف اتفاق افتاده است. امام صادق(ع) می فرماید: محبوب‌ترین برادرانم نزد من کسی است که عیب‌های مرا به من اهدا کند. این سخن امام ناظر به این مسئله است که ابتدا باید اجازه بیان نقد به دیگران داده شود ثانیا درصورت صحت نقد آن را باید مانند هدیه تلقی کرد و پذیرفت. بنابراین نقد منصفانه مورد تاکید معصومان(ع) بوده و باید به آن اهتمام ورزید و نقدهای مودبانه و منصفانه را باید همچون هدیه دانست و نباید با آنها مقابله کرد.