استفاده از موسیقی رمزی در مبارزه با اسرائیل؛ زنان حافظ موسیقی سنتی فلسطینی
به گزارش «مبلغ» به نقل از شعوبا، در اواخر دهه ۸۰ میلادی که اولین انتفاضه فلسطین به وقوع پیوست، مرحله احیای موسیقی‌ها و ترانه‌های محلی نیز آغاز شد. از همین روی، تلاش گسترده‌ای برای جمع میراث ملیِ پراکنده‌شده که یا به فراموشی سپرده شده بود و یا در طول سالیان متمادی به غارت رفته و نابود شده بود، انجام گرفت.
واقعیت این است که روح وحدت و مقاومت که در طول انتفاضه ماه مِی سال ۲۰۲۱ میلادی، نزد آحاد ملت فلسطین ایجاد شد درست به روح انتفاضه اول شباهت دارد. علت این مسأله هم آن است که پس از شکل‌گیری انتفاضه ماه مِی، فایل‌های ویدئویی از موسیقی‌ها و ترانه‌های متعدد در شبکه‌های اجتماعی مختلف منتشر شد.
موسیقی «ترویده شمالی» که در زبان عربی به معنای «سرود عاشقان» است، از جمله موسیقی‌هایی بود که احیاء و صدای آن پس از فرار ۶ زندانی فلسطینی از زندان «جلبوع» در ماه سپتامبر، مجددا شنیده شد. در این میان، بسیاری از هنرمندان نیز با استفاده و بهره‌برداری از ظرفیت شبکه‌های ارتباط جمعی به احیای موسیقی‌ها و ترانه‌های محلی فلسطین مبادرت ورزیدند. ازجمله این هنرمندان می‌توان به «صبحی طه» اشاره کرد. موسیقی «ترویده شمالی» در واقع یک موسیقی عاشقانه است که در درونِ خود دارای معانی و مفاهیم مختلف است. در واقع، این موسیقی آمیخته‌ای از مضامین غم و اندوه، شور و اشتیاق و حب و عشق را در بر میگیرد. پژوهشگران حوزه هنر در خصوص اینکه قدمت این موسیقی به کدام دوره زمانی بازمی‌گردد با یکدیگر اختلاف نظر دارند. برخی معتقدند که این موسیقی متعلق به دوره عثمانی است. این درحالی است که برخی دیگر بر این باورند که موسیقی مذکور مربوط به دوران اشغالگری انگلیس در اراضی فلسطینیان است. با تمامی این‌ها، فلسطینیان غالبا این موسیقی را جزئی از میراث مقاومت قلمداد می‌کنند. آن‌ها معتقدند که این موسیقی در درون خود دارای قصه‌ها و تجاربی از زنانی است که با همسران اسیرشان ارتباط برقرار کرده‌اند.
حفظ فرهنگ از رهگذر موسیقی
«غسان کنفانی» رمان‌نویس فقید فلسطینی در کتاب تحت عنوان «ادبیات مقاومت در فلسطین اشغالی از سال ۱۹۴۸ تا سال ۱۹۶۶» که در سال ۱۹۶۶ میلادی به چاپ رسید، تشریح می‌کند که چگونه میراث ملی فلسطین از طریق فرهنگ شفاهی و به طور دقیق از طریق شعر، ادبیات و روایت قصه‌ها، حفظ شد. موسیقی‌های محلی عنصر مهمی در مناسبات اجتماعی مختلف مانند مراسم‌های ازدواج، احداث منازل و نیز فصول برداشت محصولات کشاورزی، محسوب می‌شوند. این موسیقی‌ها در جلسات سیاسی و نیز در دیگر مناسبت‌های مهم نیز عنصر مهمی به شمار می‌روند.
موسیقی ـ چه پیش از نکبت در سال ۱۹۴۸ و چه پس از آن ـ همواره یکی از عناصر مهم در فعالیت‌های اجتماعی فلسطینیان بوده است. در واقع، این موسیقی عاملی برای جمع کردن فلسطینیان در کنار یکدیگر بوده است. موسیقی محلی همچنین توصیف‌‌کننده شرایط سیاسی فلسطینیان است. معمولا مردم فراموش می‌کنند که زنان از طریق «موسیقی» و «روایت قصه» چه نقش محوری و اصلی‌ای را در عرصه حفاظت و حراست از فرهنگ محلی فلسطین ایفاء کرده‌اند. همین زنان در بسیاری از موارد از روستاها و مناطق محل سکونت‌شان بیرون رانده شدند و بدین‌ترتیب، نام‌شان نیز به فراموشی سپرده شد.
«أنس أبو عون» پژوهشگر، نویسنده و عضو گروه «هنرهای مردمی» (هنرهای عامه) می‌گوید که نسخه جدید موسیقی «ترویده شمالی» پس از ۴۰ ساعت کار و فعالیت، منتشر شد. وی عنوان کرد که «طارق الناصر» آهنگ‌ساز و موسیقی‌دان اردنی و نیز شماری دیگر از موسیقی‌دانان برای انتشار این نسخه تلاش کردند. «أنس أبو عون» تأکید می‌کند که گروه مذکور به منظور انتشار یک آلبوم موسیقی در آینده، چندین ساعت از وقت خود را صَرف گوش دادن به فایل‌های موسیقی میدانی که در آرشیو «هنرهای صوتی» در «رام‌الله» وجود داشته است، کردند. در نسخه‌‌‌ای که منتشر شده است، صدای متمایز زنِ مُسنی به گوش می‌رسد که با عشق و محبت، ترانه می‌خواند و در آن، یکی از نزدیکانش در شمال فلسطین را مخاطب قرار می‌دهد. این زن مُسن «أم منذر» نام دارد؛ یک فلسطینی از روستای «کوبر» در کرانه باختری. این زن فلسطینی کسی است که در سال ۲۰۱۴ از او تقدیر به عمل آمده بود.
شکل‌گیری «ترویده» و سِیر تکاملی آن
بسیار سخت است که زمان شکل‌گیری این موسیقی را به صورت دقیق مشخص کنیم. اما با این حال، می‌توان گفت که «ترویده» به احتمال بسیار زیاد در اواخر دوران حکمرانی عثمانی و اوایل دوره‌ای که از آن تحت عنوان «قیمومیت انگلیس» بر اراضی فلسطین یاد می‌شود، شکل گرفته است. دکتر «عبداللطیف البرغوثی» تاریخ‌دان فلسطینی در کتاب خود تحت عنوان «موسیقی‌های محلی عربی در اردن و فلسطین» که در سال ۱۹۷۹ میلادی منتشر شد، «ترویده» را یک موسیقی غمناک و سرشار از اشک و اندوه توصیف می‌کند.
در همین حال، «سناء موسی» خواننده فلسطینی می‌گوید: «غالبا از ترویده به اشتباه به عنوان یک نوع موسیقی یاد می‌شود. باید بگویم که ترویده در زبان عامیانه تنها به معنای موسیقی است نه چیزی دیگر». این خواننده فلسطینی در گفتگو با «میدل ایست آی» تصریح می‌کند: «من برای اولین بار این کلمه [ترویده] را در سال ۲۰۰۴ یعنی زمانی که همراه با زنان در منطقه الجلیل مشغول یک کار میدانی بودم، شنیدم. در آن زمان، برای اشاره به موسیقی از کلمه ترویده استفاده می‌شد. بنابراین، این کلمه خود به معنای موسیقی است و نمی‌توان آن را یکی از انواع مختلف موسیقی قلمداد کرد». «سناء موسی» درست در زمان که خود را برای انتشار آلبوم موسیقی جدیدش آماده می‌کرد، جستجو درباره میراث موسیقی را آغاز کرد؛ میراثی که کمتر از آن سخن گفته می‌شود. آلبوم موسیقی او در سال ۲۰۱۶ تحت عنوان «خاطرات إشراق» منتشر شد. او در آلبوم موسیقی خود موسیقی‌ها و صداهای نسلی از زنان را منتشر کرد که شاهد مرحله «نکبت» بودند. «سناء موسی» تأکید می‌کند که کلمات موسیقی خود را از موسیقی‌هایی مادربزرگش در دوران کودکی او می‌خواند، الهام گرفته است. قطعه‌های موسیقی که «سناء موسی» از آن پرده برداشت، از جمله قطعه‌هایی بودند که عمدتا در مراسم‌های ازدواج، فصول برداشت محصولات کشاورزی، فرارسیدن فصل بهار و مناسبت‌های دیگر خوانده می‌شدند.
زمانی که مردم می‌خواستند نسبت به یک اتفاق ابراز شادی و خوشحالی کنند و یا زمانی که زنان قصد داشتند در سوگ مرگ مَردانشان ابراز غم و اندوه کنند، از این قطعه‌های موسیقی استفاده می‌کردند. مرگ مَردان در آن زمان عمدتا به مسأله بکارگیری اجباری فلسطینیان در ارتش عثمانی ارتباط داشت، زیرا کسانی که بالاجبار در ارتش عثمانی به کار گرفته می‌شدند، کمتر اتفاق می‌افتاد که سالم نزد خانواده خود بازگردند. موسیقی‌هایی که در رثای دست رفتن این مَردان خوانده می‌شد، سرشار از غم و اندوه بود. واقعیت این است که در طول ۴۰۰ سال از حکمرانی عثمانی، انواع موسیقی شاهد پیشرفت و تطور بود. ازجمله ترانه‌ها و موسیقی‌های جدیدی که شکل گرفت می‌توان به آن دسته از ترانه‌ها اشاره کرد که درباره فلسطینیان فراری از ارتش عثمانی خوانده می‌شدند. در همین ارتباط، می‌توان به آلبوم موسیقی «آیینه‌های روح» متعلق به «ریم بنا» اشاره کرد که یکی از مشهورترین موسیقی‌های محلی را تحت عنوان «مشعل» در بر گرفت. این ترانه قصه یک جوان فلسطینی خوش‌چهره را که از صفوف ارتش عثمانی فرار کرده بود و به شدت فلسطینیان را به وجد آورده بود، روایت کرد. پس از آنکه نظامیان ارتش عثمانی جوان فلسطینی مذکور را اسیر و سپس اعدام کردند، زنان فلسطینی ترانه مذکور را خواندند تا یاد و خاطره این جوان و قصه او همچنان در اذهان باقی بماند و به فراموشی سپرده نشود. این ترانه بارها و بارها توسط خواننده‌های مشهور مجددا خوانده شد. ازجمله می‌توان به «فیروز» خواننده مشهور لبنان اشاره کرد که ترانه مذکور را یک بار دیگر خواند.
موسیقی با استفاده از راز و رمز
کلمات موسیقی «ترویده شمالی» سرشار از راز و رمزها است. «ترویده شمالی» در عین حال از جمله موسیقی‌های مقاومت به شمار می‌رود. این موسیقی در واقع متضمن پیام‌های رمزی (رمزگذاری‌شده) از سوی زنان برای همسران اسیرشان است. در همین ارتباط، «سناء موسی» تصریح می‌کند: «واقعیت این است که موسیقی بسیار فراتر و عمیق‌تر از یک سِری کلمات به ظاهر توخالی است. علت این مسأله هم آن است که زنان، موسیقی را سرشار از کلمات و واژگانی می‌کنند که متضمن معانی و مفاهیم عمیقی است. آن‌ها در برخی موارد نیز به صورت رمزی پیام خود را با موسیقی منتقل می‌نمایند». زنان از با استفاده از کلمات رمزی در موسیقی‌های خود در دوران حکمرانی عثمانی، دوران اشغالگری انگلیس و سپس در دوران اشغالگری اسرائیل، تلاش می‌کردند تا زندان‌بانان اسرائیلی متوجه مقصود پیام‌شان نشوند. به هر حال، فلسطینیان به منظور ارسال پیام برای یکدیگر باید به راهکارهایی دست می‌یافتند که دشمن از فهم آن عاجز باشد. درحال حاضر، تعداد زیادی از موسیقی‌های رمزی باقی نمانده است. «سناء موسی» تأکید می‌کند: «ماهیت جامعه ما اقتضاء می‌کند که مردم کارهایشان را محرمانه انجام دهند. این را هم باید اضافه کرد که بسیاری از فلسطینیان در دوره نکبت و پس از آن، حقیقتا با فجایع هولناکی مواجه شدند».
او در ادامه سخنانش همچنین می‌افزاید: «این اصلا آسان نیست که ما به صورت کاملا آشکار و علنی از درد و رنج‌ها و مصائب‌مان سخن بگوییم. بسیاری از زنانی که در زمینه آماده‌سازی آلبوم «إشراق» با آن‌ها کار کردم، پس از چندین جلسه طولانی در نهایت حاضر شدند ترانه بخوانند، درصورتی که پیش از آن حاضر نبودند چنین کاری کنند».
«ملوله فلسطینی» یکی از اشکال مختلف موسیقی رمزی محسوب می‌شود. «ریم کیلانی» خواننده و آهنگ‌ساز مقیم شهر «لندن» پایتخت انگلیس در کتابچه خود که همراه با آلبومش تحت عنوان «چرا آن را دوست دارم» در سال ۲۰۱۶ منتشر شد، تصریح می‌کند که «الملوله» به نوعی از موسیقی اطلاق می‌شود که معمولا برای استفاده از کلمات رمزی از آن استفاده می‌گردد. او همچنین در کتابچه خود آورده است: «زنان از طریق کلماتی که در موسیقی‌های خود استفاده می‌کردند، تلاش داشتند تا پیام‌های محرمانه‌ای را به همسران خود منتقل کنند. شاید آن‌ها از این طریق به همسرانشان اطلاع می‌دادند که مَردان مقاومت درحال تدارک عملیات آزاد ساختن آن‌ها از زندان هستند». در «ترویده شمالی» از همان خط مشی «الملوله» و موسیقی محلی فلسطین، استفاده می‌شود. زنان فلسطینی از این دست موسیقی‌ها برای انتقال پیام‌های مقاومت به همسرشان استفاده می‌کردند.
در همین ارتباط، «ریم بنا» در دهه ۹۰ یک موسیقی خواند و آن را به اسرای فلسطینی که در زندان‌های اسرائیل به سر می‌بُردند، اهداء کرد. «تریز سلیمان» خواننده و آهنگ‌ساز فلسطینی با انتشار آلبوم خود در سال ۲۰۱۶ یک ترانه را در همین زمینه خواند. این خواننده و آهنگ‌ساز فلسطینی تصریح می‌کند: «در بسیاری از موارد، این ترانه‌های رمزی برای حمایت از داشته‌ها و نیز با خبر ساختن همسایگان از تهدیدات و عملیات‌های سرقت و دزدی، استفاده شدند».
ازجمله دیگر ترانه‌ها و موسیقی‌های فلسطینی که در آن‌ها از روش «بازی با کلمات» برای محرمانه ساختن پیام موسیقی و یا ترانه استفاده شده است، می‌توان به ترانه «دابا یا قلبی دابا» اشاره کرد که اخیرا در قالب یک آلبوم با همین نام، توسط انجمن فرهنگی و هنری «نوی» در نوار غزه منتشر شده است. در آلبوم مذکور، مجموعه‌ای از ترانه‌های زنان فلسطینی در نوار غزه به چشم می‌خورد. اقدام انجمن فرهنگی و هنری «نوی» در بازانتشار آلبوم مذکور با هدف حفظ میراث فلسطینیان انجام شد. «سالی شلبی» رمان‌نویس فلسطینی ـ اردنی تأکید می‌کند: «بیشترین موسیقی‌ها و ترانه‌هایی که تا به امروز ثبت و ضبط شده‌اند مربوط به مراسم‌های ازدواج هستند. این نوع موسیقی‌ها و ترانه‌ها تحت عنوان المهاهاه شناخته می‌شوند. از سوی دیگر، این نوع موسیقی برای نشان دادن مهارت زنان در بداهه‌خوانی ترانه مناسب است».
در همین حال، «الزغروده» نیز از انواع دیگر موسیقی به شمار می‌رود. از این نوع موسیقی هم در مراسم ازدواج و هم در مراسم ترحیم استفاده می‌گردد. در همین ارتباط، «سالی شلبی» تصریح می‌کند: الزغروده نوعی موسیقی در جهان عرب است که قدمت آن به دوران جاهلیت (پیش از اسلام) بازمی‌گردد. هم زنان و هم مردان از این موسیقی در جنگ استفاده می‌کردند. به مرور زمان، خواندن این نوع موسیقی و ترانه در میان زنان منحصر گشت. از موسیقی الزغروده برای اعلام پیروزی و یا ابراز شادی استفاده می‌شود. همچون ترویده، ترانه الزغروده نیز همراه با کوبیدن بر طبل، خوانده می‌شود».
«لا تُطلعی»
موسیقی دیگری نیز وجود دارد که تنها در مراسم ازدواج از آن استفاده می‌گردد. این موسیقی تحت عنوان «لا تُطلعی» شناخته می‌شود. «سناء موسی» در سال ۲۰۱۰ به بازخوانی این ترانه پرداخت. این ترانه در واقع در زمان بدرقه دختر از منزل پدری به خانه بخت خوانده می‌شود. با تمامی این‌حال، تعداد زنانی که کلمات این ترانه‌ها را به یاد می‌آورند، روز به روز کمتر می‌شود. به عنوان نمونه، «لطیفه سمعان» زنی که در سال ۱۹۴۸ در هفتمین دهه از زندگی خود به صورت اجباری از روستای «سُحماتا» در الجلیل کوچانده شد، در سال ۲۰۱۷ با «سناء موسی» در بیروت دیدار کرد. او در دیدار با «موسی» گفت که تنها چند سطر از ترانه‌های گذشته را می‌تواند به یاد آورد. به هر حال، زنان فلسطینی در طول چند قرن موفق شدند میراث خود را حفظ کنند و با اتکاء بر همین میراث یعنی ترانه و موسیقی، از مقاومت حمایت به عمل آورند. نسل جدیدی از هنرمندان نظیر «بنا»، «کیلانی»، «سلیمان» و «موسی» نیز برای انتقال این میراث به نسل‌های آتی تلاش کردند.