کدام تغییر موقعیت تاثیر مثبت تربیتی دارد؟

به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین هادی حسینخانی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در نشست علمی «نقش روش تغییر موقعیت در تربیت اخلاقی منظر علامه مصباح یزدی»، گفت: تغییر موقعیت، وضعیتی است که فرد در یک موقعیت از ایستاده به نشسته یا برعکس یا مثلا رو به قبله تغییر جهت دهد، گاهی تغییر مکانی یا زمانی هم در تغییر موقعیت داریم مثلا از جمعیتی که دور ما را احاطه کرده‌اند دور می‌شویم.

وی افزود: کارکردهای تغییر موقعیت در سه محور پیشگیری، درمان و رشد اخلاقی متصور است؛ در بحث پیشگیری، سیر در آفاق در آیات متعدد قرآن توصیه شده و کارکرد آن هم دوری از شرک و تکذیب خداوند است؛ کما اینکه در آیه شریفه «قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ(۴۲ روم) ما را به تامل در سرنوشت مشرکان دعوت فرموده است همچنین در آیه شریفه «قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ» (۶۹ نمل) بر تامل در سرنوشت مجرمین توصیه نموده است.

حسینخانی بیان کرد: از جمله نتایج سیر آفاق، رسیدن به این موضوع است که چرا سرنوشت برخی از پیشینیان به نابودی و انحطاط رسیده و از سرنوشت آنها عبرت می‌گیریم و سعی می‌کنیم مسیر اخلاقی گذشتگان را نرویم. سیر در آفاق شامل مطالعه زندگی گذشتگان از طریق دیدن، خود را در آن موقعیت تصور کردن و به آن اندیشیدن و عبرت گرفتن است.

وی افزود: راه دیگر برای تغییر موقعیت در بحث پیشگیری، انجام مناسک عبادی است، که نقش مستقیمی در پیشگیری از آسیب‌ها دارد؛ از جمله نمونه این دستورات قرآنی، آیه صیام است که فرموده: کتب علیکم الصیام؛ در ماه رمضان وقتی کسی از حلال خدا اجتناب می‌کند فرصت می‌یابد بعد از آن ماه از حرام‌ها اجتناب کند، در کنار روزه، حج را هم داریم که فرد در ایام حج از مواردی که در قرآن ذکر شده پرهیز می‌کند تا به تقویت اراده خود در برابر گناهان بپردازد.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: فاصله گرفتن و گریختن از موقعیت آسیب‌زا هم رویکرد دیگری در تغییر موقعیت در بحث پیشگیری است. کما اینکه وقتی یوسف(ع) در دام زلیخا گرفتار شد از روش‌هایی استفاده کرد از جمله استعاذه به درگاه خدا و تامل و تدبر در عواقب گناه، فرار کردن از موقعیت گناه و دویدن به سمت در؛ یعنی اگر ایشان صرفا استعاذه می‌کرد ولی تغییر موقعیت یعنی فرار را نداشت معلوم نبود بتواند سالم بماند.

همنشینی؛ عامل مؤثر در تربیت اخلاقی

وی با بیان اینکه همنشینی هم از عوامل مؤثر در تربیت اخلاقی است و اگر همنشینان افراد فاسدی باشند قطعا به تدریج در درازمدت انسان دچار فساد و انحراف خواهد شد و برعکس همنشینی با خوبان نتایج بسیار زیادی دارد، افزود: در آیه ۱۴۰ نساء فرموده است: … فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا؛ هر گاه شنيديد آيات خدا مورد انكار و ريشخند قرار مى‏ ‌گيرد با آنان منشينيد تا به سخنى غير از آن درآيند چرا كه در اين صورت شما هم مثل آنان خواهيد بود، خداوند منافقان و كافران را همگى در دوزخ گرد خواهد آورد؛ یعنی برچسب نفاق به فردی می‌خورد که با منافقان همنشین است ولو اینکه با آنان همدل نیست. در روایات هم داریم که با اشرار، اهل ریب و … همنشینی نکنید.

حسینخانی بیان کرد: فاصله گرفتن از موقعیت‌های زمینه‌ساز گناه هم یکی دیگر از روش‌ها است؛ ولو اینکه این موقعیت، لب مرزی باشد یعنی ما ممکن است تا لب مرز برویم ولی باید فاصله بگیریم. در داستان یوسف(ع) این وضع وجود داشت.

استاد مؤسسه امام خمینی با اشاره به راه‌های درمان با استفاده از روش تغییر موقعیتی، تصریح کرد: انجام مناسک عبادی یکی از راه‌های درمان است؛ مثلا در مورد نماز بیان شده که خداوند نماز را قرار داده است تا فرد از کبر دوری کند. از این قبیل موارد متعددی مانند روزه و حج وجود دارد که هر کدام در درمان بیماری‌های اخلاقی مؤثر است.

همنشینی با چه کسانی توصیه شده است

وی افزود: مورد دیگر در درمان اخلاقی، همنشینی با صالحان است؛ علامه مصباح یزدی فرمودند که همنشینی می‌تواند بدی‌ها را بدون زحمت از انسان سلب کند و انسان را واجد اخلاق خوب کند. پیامبر(ص) فرمودند که تنها با کسانی همنشین باش که تو را از شک به یقین، از ریا به اخلاص، از دنیاخواهی به آخرت و از تکبر به فروتنی و از ناخالصی به اخلاص دعوت کنند.

حسینخانی اظهار کرد: هجرت از موقعیت گناه هم از دیگر راه‌کارهای درمان است؛ مثلا در بحث خشم از امام باقر(ع) روایت داریم هر فردی که خشمگین شد اگر ایستاده است بنشیند چرا که پلیدی شیطان از او برطرف می‌شود و اگر نشسته است بایستد. یا روایت است که کینه مؤمن تا زمانی است که نشسته است و همین که برخاست کینه او از بین می‌رود.

وی اضافه کرد: بحث دیگر تعالی اخلاقی و نقش تغییر موقعیت در آن است؛ انجام مناسک عبادی از جمله رکوع و سجود در تعالی اخلاقی بسیار مؤثر است و قرآن کریم آن را عامل فلاح و سعادت انسان می‌داند، در روایت بیان شده که برخی به پیامبر گفتند ما به تو ایمان می‌آوریم و مال در اختیار تو قرار می‌دهیم ولی از ما نماز را بردار زیرا در شان ما نیست که سجده و رکوع کنیم ولی پیامبر فرمودند دینی که سجده و رکوع ندارد در آن خیری نیست.

وی برقراری ارتباط با خداوند در دل شب را هم از موارد تغییر موقعیت زمانی دانست و گفت: نتیجه آن رسیدن به مقام محمود به تعبیر قرآن کریم است. همنشینی با صالحان هم از دیگر موارد در این عرصه است، علامه مصباح آن را تشبیه کرده به وقتی که انسان لقمه غذایی را می‌خورد و از آن لذت می‌برد و آرام‌ آرام می‌جود و بعد از چند دقیقه چیزی در دهان او نیست؛ همنشینی با خوبان هم، سرمایه‌های مادی و معنوی را آرام آرام به کام انسان می‌ریزد. در روایت آمده جالس العلماء یزدد علمک یا جالس الفقرا یزدد شکرا.

حسینخانی با بیان اینکه حرکت در مسیر معنویت هم راهکار دیگری برای رشد و تعالی اخلاقی طبق روش تغییر موقعیت است، گفت: حرکت برای زیارت اهل بیت(ع)، حرکت برای جهاد، حرکت در مسیر صله رحم، زیارت برادران دینی و … شامل این مورد می‌شود. بنابراین همه مواردی که گفته شد تاثیر تغییر موقعیت در تربیت خود هست و می‌توانیم از این روش‌ها برای تربیت اخلاقی دیگران هم بهره ببریم.

بررسی مطالب نسبت داده شده به آیت‌الله مصباح یزدی

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین اسدالله طوسی به نقد مطالب گفته شده پرداخت و گفت: متن استادانه نوشته شده و بسیار کاربردی و مفید است و به ویژه بهره‌مندی از مباحث علامه مصباح جایگاه ویژه دارد گرچه در انتساب برخی مطالب به ایشان باید دقت لازم را داشته باشیم.

وی با بیان اینکه شنیده‌ام که لجنه‌ای برای بررسی انتسابات علمی به علامه مصباح ایجاد شده و اگر نیست بسیار خوب است گروهی برای رصد وجود داشته باشند، افزود: زیرا مطالب ممکن است در سطح وسیعی در فضای بین‌المللی منتسب به علامه مصباح مطرح شود در صورتی که ایشان مستقیما نفرموده باشند.

طوسی ادامه داد: در آثار علامه چیزی به عنوان تغییر موقعیت در تربیت اخلاقی نداریم ولی به صورت غیرمستقیم مطالبی وجود دارد و باید دقت لازم را در این کار داشته باشیم.

وی بیان کرد: روش تغییر موقعیت به عنوان یک روش تربیتی در آثار ما سابقه چندانی ندارد و عمدتا از محیط دانشگاه شروع شده و ارائه‌دهنده هم بحث را چندان نپرورانده‌اند بنابراین جدید محسوب می‌شود ولی حدود و ثغور تعاریف به خوبی مشخص نیست.

وی تاکید کرد: باید مقصود از روش تربیتی تغییر موقعیت روشن شود و بعد مصادیق آن را بیان کنیم، تعریفی که شما ارائه کرده و مصادیقی فرمودید تمام و کمال نیست. مصادیقی که ذکر شده بعضا ربطی به تغییر موقعیت ندارد ولو اینکه توسعه معنایی در آن صورت گرفته است؛ مثلا پرهیز از ورود به موقعیت آسیب‌زا اصلا با تغییر موقعیت سازگار نیست زیرا پرهیز به معنای این است که اصلا وارد محیط آسیب‌زا نشود و این با پرهیز ناهماهنگ است.

طوسی بیان کرد: ذهنیتی که در مراکز تعلیم و تربیت از بحث تغییر موقعیت وجود دارد این است که فرد در موقعیتی قرار دارد که برای او مناسب نیست و خطرناک است و او باید زمان یا مکان خود را تغییر دهد. با این تعریف من نمی‌دانم گام برداشتن برای قضای حاجت مؤمن چگونه تغییر موقعیت محسوب می‌شود؛ حضرتعالی توسعه شدیدی در بحث ارائه دادید. به نظر بنده باید حدود و ثغوری داشته باشد؛ روزه را شما تغییر موقعیت می‌دانید در صورتی که امساک است. یا خواندن نماز شب و آثار عجیب آن را تغییر موقعیت دانسته‌اید ولی انتخاب شب برای عبادت، چه تغییر موقعیت زمانی حساب می‌شود؟

تغییر موقعیت، تغییر شغل

استاد حوزه علمیه بیان کرد: شما انتخاب ماه رمضان برای روزه را تغییر موقعیت می‌دانید ولی ما مجبوریم که در ماه روزه، روزه بگیریم یا مثلا وقتی ۲۷ رجب را برای روزه گرفتن انتخاب می‌کنیم، چون این روز در روایات بسیاری توصیه شده بنابراین تغییر موقعیت حساب نمی‌شود یا مناجات با خدا در شب که ویژگی خاصی دارد و در آن شکی نیست ولی آیا جزء تغییر موقعیت محسوب می‌شود؟

طوسی با تاکید بر  اینکه یکی از موارد تغییر موقعیت، تغییر شغل است که به جای موارد مشکوک باید مورد توجه باشد، ادامه داد: مواردی که برای پیشگیری آوردید می‌تواند راه درمان باشد. اگر همه این موارد می‌توانند به جای هم باشند پس دسته‌بندی آنها معنا ندارد. شما سیر در زمین را تغییر موقعیت دانسته‌اید ولی سیر در آفاق، یک روش تربیتی است ولی شما به عنوان روش تغییر موقعیت آورده‌اید. فرمایشات علامه مصباح درباره حج خیلی مهم است ولی آیا در اصطلاح تعلیم و تربیت به حج، تغییر موقعیت گفته می‌شود؟ یعنی ما چون در خانه و محل زندگی خود هستیم داریم ضرر می‌کنیم پس باید به حج برویم؟ در اینجا هم مصداق مورد تردید است، پس حدود و ثغور باید به خوبی مشخص باشد در غیر این صورت همه مناسک عبادی شامل تغییر موقعیت خواهد شد.

حسینخانی پس از شنیدن نقدهای طوسی گفت: عمده نقدهایی که فرمودند در تعاریف بود که تذکر  به جایی هم هست. در قرآن کریم چندین آیه سیروا داریم، یعنی فرض کنید قم از نظر اخلاقی وضعیت خوبی دارد  ولی مصر مشکلاتی دارد ولی آیا دیدن اهرام مورد تاکید خداوند است یا خیر؟ یعنی لزوما سیر و سفر در آفاق صرفا برای کسانی است که در معرض آسیب اخلاقی هستند؟