احادیث جعلی در فضای مجازی زیاد است/ ترویج دستورالعمل‌های معنوی دروغین
مبلغ/ حجت‌الاسلام محمدجواد حسنی گفت: در رابطه دوسویه فضای مجازی حدیث خدمات متقابلی وجود دارد، ولی آسیب‌های زیادی هم به دلیل نشر حدیث در فضای مجازی متوجه احادیث شده که شامل جعل و بیان اسرائیلیات تا نشر خرافات است.
به گزارش «مبلغ»، حدیث شیعه در طول تاریخ فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده است. یکی از مهمترین دغدغه‌های دوره حضور معصومان(ع)، صدور و ضبط احادیث بود، اما در دوره غیبت تلاش‌ها بیشتر بر شیوه‌های نشر و ماندگاری احادیث متمرکز بوده است. در عصر کنونی که تکنولوژی و فضای مجازی به صورت فراگیر در ابعاد مختلف زندگی بشر رسوخ کرده است، بهره‌گیری از حدیث نیز دوره تحول را تجربه می‌کند. برای بررسی محاسن و مشکلاتی که به سبب فضای مجازی در حدیث شیعه ایجاد شده است.
خبرنگار ایکنا با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد حسنی، مدرس حوزه و کارشناس بخش حدیث مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، گفت‌وگو کرده است که آن را می‌خوانید؛
وضعیت انتشار و استفاده از حدیث در فضای مجازی چگونه است و چه نقاط قوتی وجود دارد؟
اولین موضوع، مخاطبان فراوان دنیای مجازی است؛ دنیای مجازی توانسته با جذابیت بسیار، کاربران انبوهی را جذب و شیفته خود کند و گاهی آنان را تا سر حد اعتیاد برساند و آمارهای رسمی از کاربران اینترنت در کشور و بهره‌گیران از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی گویای این فراوانی است. احادیث و حکمت‌های معصومان(ع) نیز جذابیت ذاتی فراوانی دارد؛ گرچه برای قدم نخست باید حدیث را به دست مخاطب رساند. بازنشر برخی از معارف حدیثی در تارنماهایی که اساساً مخاطب برای مطالعه حدیث به آن مراجعه نمیکند، مانند خبرگزاری‌های سیاسی، نشان می‌دهد که می‌توان مخاطبانی برای حدیث یافت. بنابراین حدیث محتوای ارزشمندی است که توانسته مخاطبان بیشتری را برای دنیای دیجیتال جذب کند.
موضوع دیگر، آسانی نشر است؛ راویان و محدثان تصور نمی‌کردند که روایات نگاشته‌شده بر روی پوست و کاغذ و منتقل‌شده به یک یا چند شاگرد را بتوانند در لحظه‌ای به هزاران نفر انتقال دهند. امروزه نرم‌افزارها، سامانه‌ها، پرتال‌ها و … حجم قابل توجهی از احادیث و مطالب مرتبط با آن را در خود جای داده و نشر آن را ساده کرده‌اند.
موضوع بعدی تلفیق حدیث با هنر است؛ این ویژگی موجب اقبال بیشتر مخاطبان و اثرگذاری افزون‌تر حدیث می‌شود. همراهی گزاره‌های حدیثی با صوت، عکس، طرح، فیلم کوتاه و… ماندگاری بیشتری در پی خواهد داشت و فضای مجازی بستری است برای گره زدن هنر با احادیث؛ اتصالی که رشد هر دو را سبب می‌شود. امکان جست‌وجوی محتوا هم از مسائل دیگر در این رابطه طرفینی است؛ جست‌وجو و یافتن حدیث در دنیای مجازی قابلیتی کاربردی است. در گذشته محدثان ساعت‌ها یا حتی روزهایی را برای یافتن احادیث مشابه در راستای فهم بهتر یک روایت صرف می‌کردند، اما امروزه با جست‌وجوی سریع و دقیق می‌توان احادیث مربوط به یک موضوع را به سادگی در منابع مختلف یافت.
دسترسی آسان به تصویر نسخه‌های خطی
موضوع دیگر، دسترسی آسان به منابع حدیثی است، زیرا یکی از چالش‌های همیشگی کارشناسان حدیث، دسترسی به منابع بوده است. هنوز بسیاری از منابع حدیثی یا نسخه‌های خاص به صورت خطی باقی مانده است. ابزار دیجیتال و ارتباطات مجازی امکانی را ایجاد کرده که تصویر نسخه‌های خطی از کتابخانه‌ای در یک کشور به سادگی به دست پژوهشگران سراسر دنیا برسد.
تولید محتوای ارزشمند حدیث‌پایه هم از مسائل مورد توجه است؛ فضای مجازی از بیهودگی، خرافات، خشونت، شهوت و ادعاهای واهی در رنج است. مخاطبان بسیاری تشنه حقیقت و هدایت هستند. آشنایی با معارف دینی خواسته بخش قابل توجهی از کاربران فضای مجازی است و گاهی بیان زیبای یک استدلال، تمثیل، راهکار و … با بهره‌گیری از روایات، موجی را در فضای مجازی ایجاد می‌کند و بازدیدهای میلیونی را رقم می‌زند.
همچنین تحلیل و داده‌پردازی از دیگر موضوعات قابل بررسی است؛ با پیشرفت سریع فناوری دیجیتال می‌توان توقع داشت که به زودی همه میراث گذشتگان در قالب‌های مجازی منتشر و تحلیل شود. بنابراین، ارتباط دوسویه حدیث و فضای مجازی فرصت‌هایی را برای هر دو به وجود آورده است و اگر از آن به صورت هدفمند و هوشمندانه استفاده شود، می‌توان راه را برای فضای مجازی پاک هموار کرد و از این ابزار برای تبلیغ دین بهره گرفت.
در کنار خدمات متقابل حدیث و فضای مجازی به یکدیگر، چالش‌ها و آسیب‌هایی هم از فضای مجازی به احادیث وارد شده است.
بله؛ این آسیب‌ها به چند بخش قابل تقسیم است؛ اول، تقطیع احادیث. یکی از اشکالات اساسی نشر حدیث در فضای مجازی، گزینش و تقطیع نادرست است. در فضای نشر مکتوب نیز چنین تقطیعاتی وجود داشته که معمولاً هدف آن جلوگیری از تکرار نوشتار و صرفه‌جویی در وقت و ادوات نوشتاری است. این صرفه‌جویی‌ها در دنیای دیجیتال معنای چندانی ندارد. در برابر آن هدف عمده از تقطیع و گزینش در فضای مجازی، القای نظر و تدلیس معناست. افراد و گروه‌های مختلف برای تقویت یا تضعیف یک دیدگاه، بخشی از یک روایت را گزینش می‌کنند تا مثلاً مخاطب تصور کند که معصوم(ع) بدون پیشینه چنین مطلبی را فرموده است.
آسیب دیگر، نشر احادیث ضعیف است؛ حضور افراد غیرمتخصص یا مغرض در عرصه دیجیتال سبب شده است که بسیاری از متون ضعیف با سرعت بسیار در دسترس همگان قرار گیرد. گاهی حتی مطالبی که سخن معصوم نیست، بدون گذر از پالایشگاه‌هایی که در گذشته بر سر راه نشر مکتوب وجود داشت، به نام معصومان(ع) منتشر می‌شود. برای نمونه می‌توان به دستورالعمل‌های معنوی اشاره کرد که از قول و سیره برخی عارفان، صوفیان و عالمان به عنوان نسخه مجرب گزارش شده است و پس از مدتی به نقل از معصوم در فضای مجازی دست به دست می‌شود.
نشر احادیث ساختگی و اسرائیلیات
ترجمه و شرح نادرست هم از آسیب‌های دیگری است؛ کاربران غیرعرب یا عرب‌‌هایی که از زبان عربی دوره صدور فاصله گرفته‌اند، نیازمند ترجمه و شرح حدیث هستند. متصدیان تولید محتوا در عرصه مجازی برای برآوردن خواسته‌های مخاطبان خود، از هر منبعی استفاده می‌کنند. گاهی ارائه ترجمه و شرح نادرست از یک روایت نه تنها جایگاه بلند حدیث را از نظر محتوا تنزل می‌دهد، بلکه سبب ایجاد شبهاتی در ذهن مخاطب می‌شود.
تولید و نشر احادیث ساختگی و اسرائیلیات هم از آسیب‌های دیگر در عرصه نشر حدیث در فضای مجازی است؛ نشر اسرائیلیات و خرافات موجب ایجاد اعتقاد نادرست، انحراف و شبهه می‌شود.
آسیب دیگر، بحران استناد است؛ در صفحات مجازی روایات بدون سند و منبع به آسانی تبادل می‌شود و مخاطبان نیز به سادگی اعتماد می‌کنند. گاهی برخی تولیدکنندگان محتوا برای مطالب خود، مستنداتی کم‌ارزش یا جعلی درج می‌کنند و معمولاً کسی اعتراض نمیکند. برای نمونه در سال‌های اخیر با اوج گرفتن شوق به زیارت اربعین، عبارت «فَفِرّوا اِلَی الحُسَینِ» در فضای مجازی به عنوان حدیث منتشر شده است. برخی صفحات مجازی گفته‌اند که این عبارت در کتاب «شَعشعَة الحسینیّة» ذکر شده است و بسیاری از مخاطبان نیز آن را کافی می‌دانند و به عنوان یک روایت مستند و معتبر به این جمله نگاه می‌کنند؛ در حالی که این کتاب منبع حدیثی نیست و چنین جمله‌ای در این کتاب وجود ندارد.
برخی می‌خواهند ره صدساله را یک‌شبه بروند
سوق دادن مخاطبان به خرافات از دیگر آسیب‌های فضای مجازی است؛ در گذشته اوراد عجیب و غریبی در برخی از کتاب‌ها با نسخه‌های محدود وجود داشت که مدیریت آنها چندان سخت نبود، اما امروزه سایت‌ها و کانال‌های متعددی با ترویج این مطالب، سعی در جذب مخاطب دارند. ذائقه جامعه نیز به گونه‌ای تغییر کرده که بسیاری از مردم دوست دارند ره صدساله را یک‌شبه طی کنند. در این شرایط ارائه اوراد و اذکار غیرمأثور با اسم «ذکر مجرب» و … مشتریان زیادی دارد. گویا در فضای مجازی برای همه‌چیز ذکر و دستورالعمل دیده می‌شود. نتیجه این بی‌سامانی و خرافه‌گرایی آن است که مخاطب گمان می‌کند بن‌مایه دین بر پایه چنین مواردی شکل گرفته است.
انتشار بدون تبیین احادیث هم آسیب دیگری است؛ فهم روایات اهل‌بیت(ع) نیاز به تخصص دارد؛ چراکه از زمان صدور فاصله بسیاری گرفته‌ایم و فهم بیشتر روایات نیازمند آگاهی از فضای صدور، قراین، واسطه‌ها و خانواده حدیث است. امروزه در فضای مجازی تک‌روایت‌ها بدون توجه به معنای دقیق آن منتشر می‌شود و گاهی مخاطبان از آن استفاده می‌کنند و نتیجه‌ای نمی‌گیرند یا اثر معکوسی را می‌بینند و همین امر موجب بدبینی آنها به گزاره‌های دینی می‌شود.
بی‌اعتمادی مردم به احادیث
آسیب بعدی سایه‌پردازی از حدیث برای همه‌چیز است؛ برخی اصرار دارند که برای همه کارها و موضوعات کلی و جزیی شاهدی از روایات را دست و پا کنند. حتی در دوره‌ای تلاش کردند که با استفاده از حدیث، تولید نسل را کاهش دهند. آنها از روایاتی همچون «قِلَّةُ العیالِ اَحَدُ الیَسارَینِ» بدون ملاحظه موضوع، فضای صدور و خانواده حدیث استفاده کردند. این شیوه در میان‌مدت سبب بی‌اعتمادی مردم به احادیث اهل بیت(ع) خواهد شد و تصور می‌شود که منابع روایی کشکولی بی‌هدف است که هر وقت هر آنچه لازم بود، می‌توان از آن استخراج کرد.
از دیگر آسیب‌ها، نشر احادیث معارض و تقیه‌ای است؛ نگاه غیرمتخصصانه و غیرجامع به احادیث سبب می‌شود که احادیثی بدون توجه به فضای تقیه آن روز یا امروز و روایات معارض منتشر شود. همچنین بی‌توجهی به ویژگی‌ها و سطح مخاطب هم از آسیب‌های دیگر فضای مجازی برای نشر حدیث است؛ یکی از مهمترین ویژگی‌های فضای مجازی دسترسی آزاد به همه مطالب است. همین خصوصیت بزرگ‌ترین چالش را در برخورد با فضای مجازی پیش روی جوامع قرار داده است. در نظر نگرفتن شرایط، سن، جنسیت، فرهنگ، نژاد، سطح دانشی مخاطب و … می‌تواند برای کاربران این ابزارها آسیب‌زا باشد. بنابراین، زمانی که می‌خواهیم احادیث اهل بیت(ع) را در اختیار عموم قرار دهیم، شایسته است که ملاحظاتی را در نظر بگیریم.
با توجه به آسیب‌هایی که بیان کردید، راهکاری برای رفع آنها دارید؟
شاید بهترین نسخه برای وضع موجود، پیش‌بینی و پیشگیری باشد. شایسته بود که چنین کاری قبل از گسترش فضای مجازی و برقراری ارتباط با حدیث انجام می‌شد؛ ولی به هر حال زمان آن گذشته است و حالا باید به دنبال نسخه درمان باشیم. برای بهبود وضعیت موجود، راهکارهایی وجود دارد؛ اول کنشگری متخصّصان حدیث است. ورود فعال حدیث‌شناسان و حدیث‌پژوهان به فضای مجازی به صورت سازمان‌یافته یا خودجوش می‌تواند درمانی برای برخی از آسیب‌ها باشد. خوب است کسانی که دغدغه حدیث دارند، برای نشر صحیح احادیث قوی و تولید محتوای صحیح تلاش کنند تا محتوای ضعیف کم‌رنگ شود.
توجیه متولیان حدیثی از دیگر راهکارهاست؛ می‌توان با برگزاری جلسات پیوسته، تولیدکنندگان، گردانندگان و دیگر دست‌اندرکاران فضای مجازی را به شرایط نشر حدیث توجیه کرد.
احیای سنت اجازه
راهکار دیگر، برگزاری دوره‌های آموزشی در مراکز علمی است؛ یکی از راه‌های توانمندسازی افراد مرتبط با حدیث در فضای مجازی، طراحی سرفصل‌های آموزشی و برگزاری آن است. همچنین می‌توان در مجموعه سرفصل‌های رشته‌های مرتبط با حدیث، دروسی مانند «حدیث و رسانه» یا «حدیث و فضای مجازی» را در نظر گرفت. علاوه بر این، ایجاد بسترهای فنی داخلی و قابل رصد از دیگر راه‌هایی است که می‌توان چالش‌ها را کم کرد.
احیای سنت اجازه راهکار دیگر است؛ یکی از مهمترین راهکارهای حفاظت و ترویج صحیح حدیث، احیای اجازات نقل حدیث در فضای حقیقی و انتقال آن به فضای مجازی است. بسیاری از چالش‌های حدیثی در سال‌های اخیر به دلیل حذف شیوه صحیح و کارآمد قدما مبنی بر صدور اجازات حدیثی به وجود آمده است. حذف و تشریفاتی شمردن این سنت عقلایی، ضربه‌های بزرگی را به حدیث وارد کرده و گویا هنوز راهی برای مقابله با این ضربه‌ها پیدا نشده است، در حالی که راهکار مترقی قدمای مسلمان در لزوم اجازه برای نشر حدیث، قابل احیاست و کارایی دارد. با احیای این سنّت، فضای مجازی، که برون‌داد نقل شفاهی و مکتوب است، قابل مدیریت خواهد بود.