تغییر سبک زندگی و رواج بی‌فرزندی در رسانه‌ها/ زنان و دختران جوان تحت تأثیر رویکردهای فمینیستی قرار دارند
مبلغ/ چراغی کوتیانی با بیان اینکه توسعه ارتباطات موجب تغییر سبک زندگی‌ها شده است گفت: در برنامه‌های رسانه‌های داخلی و خارجی شاهد تولید محتواهایی هستیم که فردگرایی را رواج می‌دهد.
به گزارش «مبلغ»، اسماعیل چراغی کوتیانی در گفتگو با خبرگزاری آنا موضوع «تغییر سبک زندگی‌ها و عدم گرایش به ازدواج» را بررسی کرده است که در ادامه می‌خوانید.
آیا می‌توان این موضوع را مطرح کرد که یکی از دلال کم‌فرزندی زندگی در خانه‌های خیلی کوچک و اجاره‌ای است؟
به واسطه شرایط اقتصادی و ایجاد تغییر در سبک زندگی این موضوع مطرح می‌شود. یعنی درگذشته خانه‌ها بزرگ بود و در خانه بزرگ امکان فرزندآوری و تعدد آن وجود داشت. چراکه در آن زمان خانه‌ها اتاق‌های متعدد داشت و فضا برای تفریح بچه‌ها فراهم بود ولی در حال حاضر زندگی‌ها آپارتمانی شده و آن هم در اندازه‌های خیلی کوچک! و این یعنی فضای کالبدی خانه‌ها اصلاً تناسبی با فرزندآوری ندارد. چه کسی بدش می‌آید که خانه بزرگ‌تر یا باغ بزرگی داشته باشد؟ همه خوش‌شان می‌آید ولی بحث این است که در خصوص آمایش سرزمینی و توزیع جمعیتی، حاکمیت ما باید تلاش جدی کند. ما هنوز فرصت داشتیم که شهرها را به لحاظ افقی گسترش دهیم ولی برای اینکه راحت‌تر زیرساخت‌ها را ایجاد کنیم تا هزینه‌ها کمتر شود، به خانه‌ها حالت عمودی دادیم و تلاش کردیم تعداد بیشتری خانه در جای کمتری قرار بگیرند.
در کدام مناطق کشور افزایش جمعیت و تعدد فرزندآوری بیشتری وجود دارد؟
اگر شما شیفت جمعیتی کشور ما را ببینید، گرایش جمعیت به طرف غرب است؛ یعنی استان‌های شرقی نسبت به استان‌های غربی کم‌جمعیت‌تر است. اگر به نقشه نگاهی بیندازید متوجه خواهید کل جمعیت شرق کشور به اندازه نیمی از غرب است.
چه چیزی باعث این امر شده است؟
یک بخش بحث‌های طبیعی است، مثلا وجود کویری مثل لوت یا کویرهایی که در مسیر مشهد و زاهدان وجود دارند. بخشی هم به موانع طبیعی برمی‌گردد که دولت‌ها می‌توانند کویرزدایی و بیابان‌زدایی کنند و توزیع جمعیتی بهتری انجام دهند، زیرساخت‌های خدماتی را به لحاظ مثلاً برق و گاز گسترش دهند تا آدم‌ها بتوانند در جاهای متعددی ساکن شوند. دلیل دیگر به مباحث فرهنگی برمی‌گردد. اگر واقعاً از خدمات تمرکززدایی شود، مثلاً تهران با وسعتی که دارد حدود ۱۲ تا ۱۳ میلیون شاید هم بیشتر شب‌خواب دارد، ۱۶ تا ۱۸ میلیون جمعیت روزانه دارد؛ چون مهم‌ترین پزشک‌ها در تهران هستند، مهم‌ترین مراکز بیمارستانی در تهران هستند، مهم‌ترین خدمات در تهران ارائه می‌شود، وزارتخانه و سازمان‌هایی که مردم با آنها کار دارند در تهران قرار دارد.
وقتی ما تمرکز را در تهران یا مراکز استانی قرار دادیم همه برای دسترسی راحت‌تر و خدمات بیشتر در تهران جمع می‌شود و این یعنی ما در کشور توزیع و تناسب جمعیت برقرار نکردیم. مگر در تهران چقدر ظرفیت داریم؟ چقدر زمین داریم؟ از این‌رو ناگزیر می‌شویم خانه‌ها در تهران یا مراکز استان‌ها را عمودی بالا ببریم و آدم‌ها را عادت دادیم که در خانه‌های خانه کبوتری زندگی کنند.
پیشنهاد شما برای کنترل این رویه چیست؟
به نظرم حاکمیت باید تلاش کند آمایش توزیع سرزمینی به درستی انجام شود و با گسترش خدمات شهری برای تمرکزدایی تبلیغات کند. خدمات و زیرساخت‌هایی که ما به آن نیاز داریم می‌تواند یک مقدار از تمرکزگرایی درون شهرها و ساخت بی‌تناسب و بدقواره شهرها جلوگیری و تغییر ایجاد کند. چرا بخش زیادی از روستاهای ما خالی از سکنه شده‌اند؟ یا عده زیادی از روستا مهاجرت کرده‌اند؟ خانواده‌های روستایی در گذشته کشاورزی و دامپروری می‌کردند و قابلیت تولید داشتند. اما شرایط زندگی، شرایط طبیعی مثل خشکسالی‌ها و گاهی هم عدم مدیریت صحیح منابع باعث شده روستاهای ما خالی از سکنه شوند. خب این روستانشین‌ها به کجا مهاجرت می‌کنند؟ به شهرهای بزرگ! با این مهاجرت فردی که در روستا در خانه‌های بزرگ زندگی کرده و چند فرزند هم داشته الان به دلیل مهاجرت به شهر سبک زندگی او تغییر می‌کند. مجبور است در خانه‌های کوچک زندگی و از الگوی کم‌فرزندی پیروی کند. البته این تغییر سبک‌زندگی به واسطه توسعه ارتباطات در روستاها هم تأثیر گذاشته است. و این خاصیت رسانه است که در هر جایی نفوذ کند افق‌های ذهنی آدم‌ها را تغییر می‌دهد.
تاثیر رسانه‌ها بر تغییر سبک زندگی‌ها به چه صورت بوده است؟
از آنجا که برنامه رسانه‌ها به فراخور زندگی‌های ساده و روستایی تولید محتوا نمی‌کند و وظیفه تبلیغ افق‌های ذهنی جدید و پیشرفت‌ها و بحث‌های فردگرایانه به عهده دارد آن کسی هم که در روستا مانده و به شهر نیامده، افق‌های ذهنی‌اش با رسانه تغییر می‌دهد. البته منظورم از رسانه صرفاً رسانه‌های ملی خودمان نیست. امروزه دسترسی به شبکه‌های ماهواره‌ای که بعضی واقعاً مبلّغ کم‌فرزندآوری هستند بسیار راحت است و اذهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
در خصوص نقش و اثرگذاری عوامل ارزشی- نگرشی در خصوص عدم فرزندآوری توضیح دهید؟
بعضی عوامل تاثیرگذار ارزشی-نگرشی مانند نقش رویکردهای فمینیستی روی دختران جوان! فمینیسم دلالت‌های جمعیتی خاص خودش را دارد و معتقد است که در جامعه امروز زن فرودست شده و مردها حق زن را خورده‌اند و در واقع به نوعی دنبال عامل این اتفاقات است. برخی عامل فرودستی زن را مردسالاری می‌دانند و بعضی‌ها سرمایه‌داری، ولی عامل اصلی خود فرودستی را خانواده می‌دانند. لذا آنها اندیشه‌های خاصی دارند. مثلاً اینکه آدم ازدواج نکند و کلاً قید خانواده را بزند. تبلیغی که برای ایجاد ارتباطات جنسی خارج از چارچوب خانواده تبلیغ می‌کنند، مثل دوست‌یابی، دوست پسر، دوست دختر، ازدواج سفید، این ایده‌هایی است که در جامعه امروز پاسخ به نیازهای جنسی با رویکرد ازدواج و تشکیل خانواده به هر لحاظی که شما در نظر بگیرید، از جمله اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به صرفه نیست.
اولویت در این است که افراد ارتباطات گسترده داشته باشند و با این رویه هم تنوع دارند و هم از هزینه‌های ازدواج رها می‌شوند و دقیقا این همین ضعفی است که رسانه‌های معاند برای کاهش جمعیت از آن بهره می‌گیرند و این سبک زندگی را رواج می‌دهند که افراد امتناع کنند از اینکه بخواهد همسری انتخاب کند، به خانه بیاورد، مهریه و نفقه بدهد و امکانات رفاهی را برایش فراهم کند و در آخر هم هیچ تنوعی ندارد. این‌ها مواردی است که نگاه‌ها را تغییر داده است. البته خیلی متنوع است و فرصت نیست همه رویکردهای فمینیستی را بگویم ولی کلاً رویکرد فمینیستی افق‌هایی را که ایجاد می‌کند روی ذهنیت دختران جوان تأثیر می‌گذارد.
آیا این تغییرات انگیزشی- نگرشی ارزش تشکیل خانواده را هم تحت تاثیر قرار داده است؟
متاسفانه بله؛ ازدواج در جامعه امروز جایگاه واقعی خود را از دست داده است. البته اینکه می‌گویم کاهش ارزش، نه به‌لحاظ جایگاه معنوی و دینی چون هنوز جامعه ما غالباً متدین هستند و اعتقاد دینی دارند. بر اساس تحقیقات به عمل آمده ۹۸ درصد ایرانی‌ها هنوز خانواده را تکیه‌گاه خودشان می‌دانند و این یعنی اینکه خانواده ارزش دارد. اما ارزش ازدواج به لحاظ‌های مختلف کم شده است. گاهی به‌لحاظ مشکلات اقتصادی و اجتماعی، گاهی به‌لحاظ تأثیراتی که گروه‌های غربی دارند، به هر دلیلی الآن آمار ازدواج نسبت به گذشته کمتر شده است. در بازه ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۸، در طول این ۱۰ ساله تقریباً ۴۰ درصد ازدواج کم شده است؛ یعنی ما در سال ۸۹ نزدیک به ۸۵۰ هزار واقعه ازدواج در سال داشتیم و امروز این عدد به ۵۳۰ هزار رسیده، یعنی ۴۰ درصد کم شده است.
آیا کم شدن نرخ ازدواج فقط تحت تاثیر کمرنگ شدن جایگاه خانواده است؟
نمی‌خواهم بگویم همه‌اش به کاهش ارزش خانواده و ازدواج برمی‌گردد، یک بخشی به این دلیل است که بچه‌های دهه ۶۰ ازدواج کردند و بچه‌دار شدند اما الآن بچه‌هایشان که متولد دهه ۸۰ هستند به سن ازدواج والدین خود رسیده‌اند و هیچ تمایل و ظرفیتی برای ازدواج ندارند. بخشی هم به دلیل تغییر افق‌های ذهنی نسبت به ارزش ازدواج است. فرد با خودش فکر می‌کند با این مشکلات اقتصادی و فرهنگی که وجود دارد چرا باید خودم را درگیر ازدواج و زن و فرزند کنم؟ وقتی نمی‌توانم فرزندم را درست تربیت کنم و اصلا وقت چنین کاری ندارم چرا باید یک بی‌گناه را وارد این دنیا کنم؟ و همه این تفکرات موجب کاهش ارزش ازدواج در جامعه شده است.
چگونه می‌توان این نگرش‌ها را تغییر داد و پیشنهاد شما چیست؟
بخشی از مشکلات اقتصادی را که دغدغه مردم است، حاکمیت می‌تواند تغییر دهد و بخش دیگر بحث رویکردهایی است که باید به آنها تاکید شود. مثلا نیاز است فواید و کارکردهای ازدواج و فرزندآوری به لحاظ پزشکی و تاثیرات مثبت آن بر مادر تبیین شود. باید نگرش و دید منفی به فرزندآوری اصلاح شود. در گذشته بچه ارزشمند بوده، یار شاطر بوده و الآن بار خاطر است. پدر و مادرهای ما هر چه بیشتر بچه داشتند به تعداد همیار و همکار و کمک‌حالشان افزوده می‌شد. اما جوان امروز به این فکر می‌کند که فرزند نه تنها هزینه است بلکه این هزینه‌ها فقط غذایی و اقتصادی نیست، هزینه‌هایی مانند از دست رفتن فرصت‌ها است. مثلا از دست رفتن فرصت اشتغال و تحصیلات و تفریحات دوستانه و محدود شدن زمان تنهایی با همسر از جمله هزینه‌هایی است که مادر را تهدید می‌کند.
فارغ از بحث هزینه‌های اقتصادی در خصوص کارکردهای داشتن فرزند توضیح دهید؟
کارکردهای معنوی فرزندآوری، استمرار نسل، تعامل عناصر فرهنگی، این‌ها مواردی است که به دلیل عدم آگاهی متاسفانه در جامعه رنگ‌باخته است و نیاز به تکرار و اطلاع‌رسانی دارد که به این‌ها توجه نمی‌شود و فقط مادیات مطرح می‌شود. اما واقعیت این است که در شرایط فعلی فرزندآوری به لحاظ مادی به صرفه نیست.