مروری بر نقاط ضعف و قوت کتاب «تاریخ تحلیلی اسلام»
مبلغ/ «تاریخ تحلیلی اسلام» کتابی است به زبان فارسی نوشته سید جعفر شهیدی که به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شده است. محتوای کتاب درباره موقعیت جغرافیایی عربستان و اوضاع اجتماعی – سیاسی آن پیش از اسلام، ظهور اسلام، آغاز درگیری‌ها، خلافت پس از حضرت محمد بن عبدالله، حوزه اسلامی پس از علی بن ابیطالب، امویان، مروانیان و سقوط امویان و به قدرت رسیدن عباسیان است.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، شهیدی رئیس مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، استاد تمام دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و از پژوهشگران برجسته زبان و ادبیات فارسی، فقه و تاریخ اسلام بود.
شهیدی از شاگردان برجسته علی‌اکبر دهخدا و بدیع‌الزمان فروزانفر در دانشگاه تهران بود و در سال ۱۳۴۰ دکترای خود را در رشته ادبیات فارسی و تاریخ دریافت کرد. او همچنین در حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف زیر نظر آیات عظام سید حسین طباطبایی بروجردی و سید ابوالقاسم خویی تحصیل کرد و درجه اجتهاد داشت.
«تاریخ تحلیلی اسلام» کتابی است به زبان فارسی نوشته سید جعفر شهیدی که به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شده است. این کتاب توسط مرکز نشر دانشگاهی چاپ شده و بارها تجدید چاپ و به زبان‌های عربی و یونانی نیز ترجمه شده است. محتوای کتاب درباره موقعیت جغرافیایی عربستان و اوضاع اجتماعی – سیاسی آن پیش از اسلام، ظهور اسلام، آغاز درگیری‌ها، خلافت پس از حضرت محمد بن عبدالله، حوزه اسلامی پس از علی بن ابیطالب، امویان، مروانیان و سقوط امویان و به قدرت رسیدن عباسیان است.
روانی و آسانی متن کتاب، رویکرد انتقادی آن در مواجهه با منابع تاریخی و همچنین مخالفت با آرای اسلام‌شناسان غربی، از ویژگی‌های کتاب تاریخ تحلیلی اسلام دانسته شده است. کتاب تاریخ تحلیلی اسلام، یکی از مشهورترین و پاکیزه‌ترین آثاری دانسته شده است که با نگاهی انتقادی نوشته شده و مشهورات تاریخی نادرست را مورد انتقاد قرار داده است. نویسنده در این کتاب بر این باور است که بخشی از محتوای آثار تاریخی در قرون اولیه اسلامی، نه تاریخ بلکه حاصل مکتوب ساختن قصه‌هاست و راویان برخی حوادث و به‌خصوص راویان فتوحات اسلامی را داستان‌پرداز دانسته است. از همین رو برخی روایت‌ها درباره انگیزه عبدالرحمن بن ملجم در قتل امام علی(ع) را نتیجه خیالبافی قصه‌پردازان دانسته و داستان علاقه وی به قطام را زیر سؤال برده است.
امیر مازیار، پژوهشگر مطالعات اسلامی یکی از منتقدان کتاب تاریخ اسلام شهیدی است و در این زمینه یادداشتی به رشته تحریر درآورده که بخشی از آن چنین است: «کتاب دکتر شهیدی گزارشی است مؤمنانه و معاصر از منابع قدیم است؛ یعنی مورخ آنچه را داستان و افسانه و خرافه تشخیص داده یا آنچه را منافی مذاق عقلانی، اخلاقی و دینی معاصر دانسته حذف کرده است یا در میان روایت‌های متعارض و بدیل یک ماجرا آنچه را با این مذاق سازگارتر بوده عموماً بدون ذکر روایات بدیل و نقد تاریخی آنها ترجیح داده‌است. دکتر شهیدی در موارد بسیار معدودی که عدد آنها حتی به تعداد انگشتان یک دست نمی‌رسد در متن به نقد روایات منابع سنتی پرداخته که بسیار مجمل و گذرا هستند. یگانه مورد نقد مفصل‌تر اخبار تاریخی ماجرای مشهور کشتار یهودیان بنی‌قریظه است که اتفاقا خود گواه ضعف مبنای تاریخ‌نگارانه این اثر است.
در مجموع کتاب دکتر شهیدی که ظاهرا از اساس برای عموم دانشجویان و آشنایی کلی و مختصر آنها با تاریخ اسلام نوشته شده حاوی پژوهش‌های دقیق و مستند نیست و تناقضی روش‌شناسانه دارد و از این جهت در ادبیات آکادمیک تاریخ اسلام جایگاه مشخصی نداشته و محل ارجاع و استناد هم نبوده است. عجیب است که برخی از معاصران اسلام‌شناس ما به این نوع آثار و محتوای آنها به همان شیوه‌های رجالی ارجاع می‌دهند که فلانی که مورخ است و در فلان کتاب چنان گفته است. مسئله تاریخ صدر اسلام مسئله‌ای بسیار اساسی و بغرنج است و واقعیت امر آن است که ما در این حوزه خطیر و سرنوشت‌ساز چندان پژوهش عالمانه و جدیدی نداریم که قابل عرضه به فضای آکادمیک باشد.»
عبدالرحیم قنوات، پژوهشگر تاریخ اسلام نیز از منتقدان این کتاب به شمار می‌آید و در مقاله‌ای که در رابطه با نقد کتاب منتشر کرده نوشته است: «تاریخ تحلیلی اسلام کتابی است با خصوصیاتی متفاوت که متأسفانه در هیچ زمینه‌ای از روشی واحد و معیّن پیروی نکرده است. عدم رعایت این مهم، کتاب را به مجموعه‌ای از قوت‌ها و ضعف‌ها مبدل کرده است. قوت‌ها و ضعف‌هایی که دایره‌ای وسیع، از تصاویر کتاب تا روش تحلیل مؤلف را در بر می‌گیرند. می‌توان بخشی از کاستی‌های کتاب را با ویراستاری دقیق از متن زدود و از مشکلات آن کاست و بر کیفیت آن افزود. به هر حال تاریخ تحلیلی اسلام کتاب درسی مناسبی نیست و مشکلات موجود در آن، از شأن پژوهشی آن نیز می‌کاهد. با وجود این، اثر مشهور دکتر شهیدی، کتابی است خواندنی که می‌توان در آن از آرا و نظراتی جالب و گاه بدیع و جسورانه که آمیخته با انصاف علمی است، نشان گرفت. و به سبب همین مشخصات است که این کتاب در میان کتب موجود از مقبولیّت بیشتری برخوردار گشته است.»