عوامل مؤثر در سبک زندگی با رویکرد روان‌شناسی دینی

به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، نشست «تحول حکمرانی؛ سبک زندگی اسلامی، پرسش‌ها، چالش‌ها و راهبردها» از سوی مدرسه حکمرانی شهید بهشتی و با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد. در ادامه سخنان وی را می‌خوانید:

سبک زندگی می‌‌تواند جنبه هنجاری یا تجویزی داشته باشد. در روان‌شناسی به صورت گسترده به این موضوع اشاره شده است و مسائلی نظیر کار، خوراک، معاشرت و … جزیی از سبک زندگی هستند. آلفرد آدلر به خوبی به این مقوله پرداخته و پس از وی نیز شاگردانش بحث سبک زندگی را پیگیری کرده‌اند. از نگاه آدلر، سبک زندگی به مثابه درخت است که سه بخش ریشه، ساقه و شاخه یا ثمرات دارد. وی معتقد است سبک زندگی، همانا مشی کلی فرد در رسیدن به اهداف و غلبه بر مشکلات است.

ابعاد مختلف سبک زندگی

در مورد ریشه باید به چند بخش توجه کنیم که یکی جنسیت است که دو نوع زندگی را برای زن و مردم به وجود می‌آورد. شکل خانواده و اینکه فرد در آن نفر چندم است نیز بر سبک زندگی تأثیر می‌گذارد، نگرش‌های والدین از اولین رگه‌های تأثیرگذار بر سبک زندگی است، نوع پوشش، خوراک و همچنین سلامت و ظاهر فرد نیز از عوامل اثرگذار است. دسته دوم که ساقه سبک زندگی است نیز چند نوع نگرش کلی را بیان می‌کند که یکی از آنها نگرش کلی فرد به زندگی است و اینکه چگونه به زندگی نگاه می‌کند؟ نگرش به جنس مخالف، به دیگران، به خود و نگرش به مشکلات، از دیگر مواردی هستند که بر سبک زندگی فرد تأثیر می‌گذارند.

در بخش شاخه‌ها و ثمرات درخت، وظایف زندگی بازگو می‌شود. در این بخش، وظایف خانوادگی، وظایف معنوی، وظیفه فرد در قبال خودش، وظایف در محیط کار، زندگی عشقی و جنسی و وظایف نسبت به همسر و مسئولیت اجتماعی، حائز اهمیت هستند و سبک‌های زندگی متفاوتی را رقم می‌زنند. فرهنگ دارای دو بخش نظری و عملی است که بخش نظری از باورها، ارزش‌ها و دانش‌ها تشکیل شده است. منظور از باورها، عقاید بنیادین ناظر بر جهان، انسان و خدا هستند که از باورهای فلسفی و دینی گرفته می‌شوند. ارزش‌ها نیز ناظر بر امور اخلاقی، زیبایی‌‌شناختی و حقوقی هستند. در بخش فرهنگ عملی نیز با رفتارها، نمادها و کالاها یا محصولات مواجه هستیم.

رابطه فرهنگ با سبک زندگی

درباره رابطه فرهنگ با سبک زندگی باید گفت برای شناخت سبک زندگی باید فرهنگ را بشناسیم، چراکه ریشه و پایه آن از باورها، ارزش‌ها و دانش‌های ماست. سؤال دیگر این است که سبک زندگی و نیاز با هم چه ارتباطی دارند؟ آیا واقعاً نوع نیاز ما در سبک زندگی تأثیرگذار است؟ سبک زندگی، پاسخ‌های عملی ما به نیازها است، اما درباره اینکه پاسخ ما در چه قالبی خواهد بود، باید گفت که فرهنگ در این زمینه تأثیرگذار است. نیازها نیز به سه دسته زیستی، روانشناختی و معنوی تقسیم می‌شوند. نیازهای زیستی شامل تغذیه، خواب و نیاز جنسی هستند. نیازهای روانشناختی مواردی همانند ایمنی، احساس هویت، زیبایی‌شناختی، احترام و جایگاه اجتماعی هستند. نیازهای معنوی نیز شامل تعلق و رابطه با خداوند، نیاز به توکل، دوستی با خدا و خودشکوفایی معنوی هستند.

چرا به مطالعه سبک زندگی نیاز داریم؟ یکی از دلایل این است که برای خوشبختی نیازمند سبک زندگی درست و مطلوب هستیم. لزوم نگاه جامع به ابعاد زندگی علت دیگر برای مطالعه سبک زندگی است. همچنین دین اسلام مدعی ارائه برنامه و الگوی مناسب برای زندگی است. به قول حضرت آیت‌الله جوادی آملی، تعریف دین همان ارائه برنامه برای زندگی است. موضوع دیگر، مفاهیم مرتبط با سبک زندگی که شامل زندگی، معنای زندگی، کیفیت زندگی و مهارت‌های زندگی هستند. زندگی مجموعه تجارب، اعمال، خاطرات، طرح‌ها و روابط اجتماعی است. هر کدام از ما تجارب، داستان‌ها و ارتباطاتی داریم که مجموعه آن زندگی است. معنای زندگی یکی از مفاهیم مرتبط با سبک زندگی است که در آن به ارزش‌های زندگی و کارکرد آن توجه می‌شود. در کیفیت زندگی نیز به وضعیت جسمانی، سلامت روانشناختی و روابط اجتماعی توجه می‌شود.

درباره مهم‌ترین چالش‌های سبک زندگی، اولین مسئله مورد توجه این است که سبک زندگی خودمان را از منابع متعددی به دست می‌آوریم که بسیاری از آنها متعارض هستند. ایرانی بودن یکی از منابعی است که ما سبک زندگی خود را از آن استخراج می‌کنیم و مورد دیگر اسلامی بودن است که نمونه‌های آن را در شعائر مذهبی و محرم می‌بینیم. منبع دیگر جهانی شدن است. از سوی دیگر سبک زندگی در ده ساله اخیر با مثلاً ده ساله بعد از انقلاب متفاوت است. همچنین سبک زندگی با سلیقه و ترجیحات فرد رابطه زیادی دارد.

عوامل مؤثر بر سبک زندگی

درباره عوامل مؤثر بر سبک زندگی باید گفت که امیال و غرایز از مولفه‌های سبک زندگی نیست، اما می‌تواند از عوامل مؤثر باشد. شرایط جغرافیایی و اقلیمی نیز بر نوع سبک زندگی انسان مؤثر است، لذا مشاهده می‌کنیم نوع پوشش در شمال و جنوب ایران متفاوت است. از سوی دیگر دانش و بینش و ارزش‌های ما بر سبک زندگی اثر می‌گذارد. در زمانه ما سبک زندگی حتی در یک جامعه، کشور و منطقه دارای تکثر و تنوع است. با رویکرد روان‌شناسی دینی، عوامل پیشینی و وراثتی همانند طینت و فطرت که در روایات آمده است، عوامل پیرامونی و محیطی، عوامل ارادی و اختیاری و عوامل غیبی و ماورایی همانند خداوند، فرشتگان و شیاطین  در سبک زندگی مؤثر هستند.

همچنین برخی عوامل زیست‌‌شناختی همانند آناتومی بدن، نوع استخوان‌بندی، غذا و دارو بر سبک زندگی مؤثر هستند. همچنین عوامل الهیاتی و اخلاقی همانند دین، مرجعیت، شعائر دینی و مناسک بر نوع سبک زندگی انسان تأثیر می‌گذارند و به همین دلیل در دهه محرم پوشش افراد متفاوت می‌شود و این عاملی الهیاتی است. اخلاق و میزان تعهدات افراد بر ارزش‌های اخلاقی نیز بر سبک زندگی تأثیر می‌گذارد.

در رویکرد اجتماعی نیز مسائلی نظیر فرهنگ، نهادهای اجتماعی، ارتباطات میان‌فرهنگی جوامع، موقعیت‌های اجتماعی همانند سن، جنسیت، تحصیل و شغل، جامعه‌شناسی بدن و گروه‌های مرجع اجتماعی بر سبک زندگی تأثیر می‌گذارند. پیامبر اکرم(ص) معمار سبک زندگی از نگاه قرآن هستند و قرآن دلایل زیادی ذکر کرده که پیامبر باید الگوی ما باشد. همه ما دنبال بهترین الگو هستیم و خداوند اشاره کرده که پیامبر بهترین الگو و بسیار مهربان هستند و اخلاق بزرگوارانه و گران‌سنگی دارند. خداوند درباره هیچ‌کس دیگر نگفته است: «‌وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ؛ و در حقیقت تو به نیکو خلقی عظیم آراسته‌ای» (قلم/ ۴) همچنین در سبک زندگی پیامبر(ص) اعتدال و میانه‌روی را مشاهده می‌کنیم و در روز قیامت بسیاری از افراد به این دلیل که از سیره پیامبر(ص) دوری کرده‌اند، حسرت می‌خورند.