غواص اقیانوس فقاهت و آتشفشان ناآرام در برابر استعمار

به گزارش «مبلغ» به نقل از مهر، محمد صادق ابوالحسنی در گفتگویی به مناسبت سالروز وفات آیت الله سید محمد کاظم یزدی(ره) صاحب کتاب «العروة الوثقی»، با اشاره به اینکه وی یکی از بزرگترین فقهای شیعه است که در سپهر حوزه‌های علمیه تشیع می‌درخشد، گفت: اگر نگوییم فقیهی بی نظیر و تکرار نشدنی است، لااقل پدیده‌ای به غایت کم نظیر است. این شخصیت تاریخ ساز، بزرگ مردی فراتر از روزگار خویش بود که مجموعه ابعاد شخصیتی وی هنوز هم پس از گذشت قریب ۱۰۵ سال از ارتحال او، ابعاد مختلف شخصیتی وی چندان که باید آشکار نگردیده است.

این پژوهشگر تاریخ افزود: شخصیت ذو ابعاد سید در قالب واژگان نمی‌گنجد. او به راستی غواصی متبحر در اقیانوس فقاهت بود و در عین حال همچون آتشفشانی ناآرام در برابر استعمارگران روسی و انگلیسی خروشید و از حریم مسلمین محافظت کرد. در عرصه سیاسی مشروطه نیز در کسوت یک عالم هوشمند، ژرف‌نگر و دوراندیش ظاهر شد و تاریخ نشان داد که حزم و دوراندیشی او کاملاً به جا بوده است.

استاد حوزه علمیه با اشاره به اینکه در میان فقهای طراز اول شیعه در تاریخ معاصر، صاحب عروة بر قلل مرتفع سطوح علمی قرار می‌گیرد، افزود: زمانی که سخن از آثار پر عیار عالمان بزرگ به میان می‌آید، کتاب گران سنگ او یعنی «العروه الوثقی» بر صدر می‌نشیند و اندیشه‌های ژرف وی، افق اذهان متفکرین را در می‌نوردد.

وی ادامه داد: اگر نهضت مشروعه‌خواهی را اصیل‌ترین جریان سیاسی در عصر مشروطیت، به شمار آوریم، این قیام شیخ فضل الله نوری و قعود سید محمد کاظم طباطبایی (رضوان الله علیهما) بود که مشروطه مشروعه را رقم زد؛ قعودی که عین قیام بود و نیمه پنهان این خیزش عظیم گردید.

عظمت جایگاه علمی صاحب عروة الوثقی

ابوالحسنی با اشاره به جایگاه علمی صاحب عروة و بیان عظمت علمی سید، تصریح کرد: محور اول شناخت عظمت سید، گواهی بزرگان است. فقیه برجسته‌ای مانند آیت الله حاج آقا ضیا عراقی (صاحب کتاب نهایة الأفکار)، با اینکه از شاگردان بارز آخوند خراسانی (ره) بوده است ولی وقتی درباره اعلم علمای وقت از ایشان می‌پرسند، بی تأمل، صاحب عروة را معرفی می‌کند و مردم را به ایشان ارجاع می‌دهد.

وی ادامه داد: آیت الله سید محسن حکیم، فقیه بسیار بارز و صاحب سبکی بود که خودش را از بسیاری از علمای قدیم و از تمامی عالمان معاصر خود اعلم می‌دانست، اما ایشان به سیدابراهیم (نوه سید کاظم یزدی) می‌گوید: فقط جد شما از من اعلم بود! مرحوم حکیم، در کتاب مستمسک عروة الوثقی، که ۱۴ جلد است، کتاب عروة الوثقی سید را شرح داده و در مقدمه آن از سید با عبارات بلندی همچون: «سیدنا الاعظم، فخر الفقهاء المحققین السید کاظم الطباطبایی (اعلی الله مقامه)» تجلیل می‌کند.

پژوهشگر تاریخ معاصر با بیان اینکه راه دوم اثبات عظمت علمی صاحب عروة بر اساس آثار بر جای مانده از ایشان است، گفت: مرجعیت علمی کتاب العروة الوثقی و سایر آثار او، بر منحصر به فرد بودن مؤلف کتاب، مهر تأیید می‌زند. کتاب العروه الوثقی یک مرجعیت علمی مهم در بین آثار فقهی دارد، به گونه‌ای که در تاریخ معاصر ما، مراجع عظام تقلید، آغاز مرجعیت خود را با حاشیه زدن بر این کتاب اعلام می‌کرده‌اند و به مرجعیت خودشان رسمیت می‌بخشیدند.

وی ادامه داد: آیت الله سید محسن امین، صاحب موسوعه عظیم «اعیان الشیعه» می‌گوید: صاحب عروة از مشاهیر و بزرگان روزگار است که کتاب او چنان شهرتی یافته که بالاتر از آن شهرتی نیست. محدث قمی نیز این اثر را بزرگترین اثر قلمی سید می‌داند. شاید تاکنون قریب به ۵۰ شرح در مورد این کتاب نوشته شده است. آیت الله شیخ محمدرضا نجفی مسجد شاهی استاد بزرگ امام خمینی (ره) در تقریری که بر کتاب عروه الوثقی دارد، تعبیر عجیبی را به کار برده و می‌نویسد: «لیس نبیّا و لکن له کتاب» یعنی مرحوم سید، نبی و پیغمبر نیست اما کتاب دارد!

روش علمی آیت الله سید محمدکاظم یزدی

پژوهشگر تاریخ اسلام سومین راه پی بردن به عظمت علمی و فقهی سید محمد کاظم یزدی را روش علمی او معرفی نموده و با اشاره به امتیازات علمی سید و رمز ماندگاری آثار او در مرحله تحقیق و تدریس، گفت: یکی از امتیازات مباحث سید، تفریع فروع و تشقیق شقوق حیرت‌انگیز او است که ابعاد پیدا و پنهان فروع فقهی را به خوبی نمایان می‌سازد. این امر، حاکی از اشراف کامل بر بحث فقهی و تسلط بر موضوعات و تمام زوایای فقهی از جانب او می‌باشد.

وی با اشاره به تبحر خارق‌العاده سید در تنقیح موضوعات مختلف، تصریح کرد: دسته‌بندی و نظم و انسجام فوق‌العاده در مباحث فقهی و اصولی است که در اثرات آن، در مقام تدوین، در کتاب عروة الوثقی و در مقام تدریس، در حاشیه بر فرائد الاصول کاملاً مشاهده می‌شود. همین نظم و دسته بندی دقیق موجب می‌شود که مباحث با هم خلط نشود و به خوبی از هم تفکیک گردد و علاوه بر شفافیت محل نزاع، یک دانش‌پژوه فقه، دقیقاً بداند که مطالب را بایستی در کجا پیگیری کند.

ابوالحسنی با اشاره به جامعیت و پرداخت همه جانبه به مطالب به عنوان یکی دیگر از مزایای تحقیقی سید، افزود: آثار به جای مانده از او، حاکی از یک تتبع رشک‌برانگیز و وسعت میدان مطالعاتی دقیق است. وزانت تحقیق و تدریس سید و همچنین عوامل دیگری مانند شفاف سازی موضوعات و اصطلاحات، دقت و باریک بینی، بیان علمی مبانی و قواعد فقهی، ابتکار و نوآوری، روان نویسی و در عین حال مستند نویسی و اجتناب از طولانی کردن بی‌فایده و زیاده نویسی از خصوصیات آثار اوست. فقاهت عرف محور و عرف مدار سید محمد کاظم یزدی در تاریخ معاصر ایران جز بهترین نمونه‌های عرف شناسی است.

تبحر سید در دانش اصول فقه

استاد حوزه علمیه با انتقاد از اینکه ما معمولاً سید را به نظر ورزی و نوآوری در دانش فقه می‌شناسیم اما باید بدانیم که ایشان در اصول فقه نیز بسیار فوق‌العاده بوده و آثار اصولی پر عیاری دارد، گفت: در زمره آثار سید، کتاب «اجتماع الامر و النهی» و «کتاب التعارض»، نشانگر دغدغه‌های اصولی اوست. کتاب التعارض بحث اصولی مربوط به تعارض روایات است. سید دارای نظرات خاصی نیز می‌باشد که در موضوع علم اصول خود را نشان می‌دهد.

وی با اشاره به اینکه کتاب «حاشیه فرائد الاصول» که در حقیقت تقریرات درس خارج صاحب عروة در کتاب رسائل شیخ انصاری است، گفت: اشراف و توانمندی سید در علم اصول، مغفول مانده و تحت‌الشعاع معاصر بودن با آخوند خراسانی قرار گرفته است. در بحث حجیت ظواهر کتاب، حاشیه فرائد الاصول سید یزدی به خصوص در بخش تعبد به ظن، در نقد نظریات اخباریون و همچنین نقد میرزای قمی بسیار قوی ورود کرده است، که واقعاً بی‌نظیر است. بحث حجیت ظواهر کتاب از قوی‌ترین مباحث است که قابل استفاده برای قرآن پژوهان و اصول پژوهان می‌باشد.

شاگرد پروری آیت الله سید محمدکاظم یزدی

پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان ویژگی مردم‌داری و شاگرد پروری سید به عنوان راه چهارم برای شناخت عظمت سید صاحب عروة، گفت: شاگرد پروری یکی از شئون عظمت علمی ایشان است که در این مورد تا حدود سیصد عالم و مجتهد بلندآوازه را در زمره شاگردان سید نام برده‌اند. شخصیت‌های عالی مقام و عالمان فاضلی که یکی از آنها سید ابوالحسن اصفهانی است. همچنین، سید محمدحسین آل کاشف الغطا؛ سید نجم الحسن (فقیه برجسته متنفذ هند) است که اجازه روایی از سید دارند.

وی ادامه داد: از دیگر فقهای بلند مرتبه که از درس سید استفاده کردند، بایستی از مرحوم شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم، حاج آقا حسین طباطبایی قمی، آیت الله بروجردی، مرحوم حاج شیخ محمد حسین غروی کمپانی و سید عبدالحسین شرف‌الدین و سید محسن امین نام برد.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه بزرگترین کتاب شناسان عصر ما و بزرگ‌ترین علمای علم کلام و امامت پژوهان، از شاگردان او هستند گفت: البته فیلسوفان و حکمای بزرگی مانند مرحوم کمپانی در درس سید زانوی ادب می‌زنند و حقیقتاً حوزه علمیه قم مدیون زحمات سید است که آیت الله بروجردی و حاج شیخ عبدالکریم حائری که امسال به عنوان یکصدمین سال هجرت ایشان به قم و احیای حوزه علمیه قم مطرح است، از نفس ایشان بهره بردند و چنین درخشیدند.

سیره ضد استبدادی و ضد استعماری سید

ابوالحسنی با تاکید بر اینکه یکی از جلوه‌های مهم در سیره سیاسی صاحب عروة، مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی اوست، تاکید کرد: در جنگ جهانی اول استعمارگران انگلیسی در صدد تهاجم به جنوب عراق برآمده و برای در هم شکستن عراق و ضربه به امپراتوری عثمانی، بر مناطق فاو و بصره چنگ انداختند و آن مناطق را در سال ۱۹۱۴ میلادی اشغال کردند. در آن موقعیت سید به میدان جنگ با انگلیسی‌ها می‌آید و خشم انگلیسی‌ها را بر می‌انگیزد.

وی ادامه داد: سید در صدور فتوای خویش، با وجود همه نامهربانی‌ها که از سلاطین عثمانی دیده شده بود، به عنوان مدافع حریم اسلام و حافظ منافع کلان اسلامی فتوا می‌دهد و به عشایر عراق نامه می‌نویسد در حالی که عشایر عراق به شدت گوش به فرمان سید بودند به گونه‌ای که نفوذ ایشان در مردم عراق را حتی مرحوم آخوند خراسانی نداشته است.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه سید معتقد است هرچند شیعیان عراق، به شدت نسبت به حکومت عثمانی انتقاد دارند و رنجیده‌اند، اما جهاد برابر انگلیس در کنار عثمانی لازم است، گفت: اعتقاد سید بر این بود که در این دوراهی بین امپراتوری عثمانی و استعمار انگلیس که بر مملکت اسلامی حمله کرده است، امپراتوری عثمانی قابل ترجیح است و از آن دفاع کرد. وی حکم جهاد می‌دهد و اعراب و عشایر عراق را بر ضد استعمار انگلیس می‌شوراند و انگلیس را بسیار خشمگین می‌کند. انگلیسی‌های به خشم آمده از طریق کاردار سفارت خود، سید را تهدید می‌کنند که سید در جواب آنها می‌گوید: «حتی اگر به گلوی من شلیک کنید، من به خواسته ناحق شما گردن نخواهم گذارد».

مرجعیت، یار و همراه مردم در سختی‌ها

پژوهشگر تاریخ معاصر با اشاره به ایثار و پایداری سید و اهمیت مردم برای وی، گفت: در جریان مبارزه با استعمار انگلستان، پسر ارشد و نزدیکان خود را به خط مقدم جبهه مقابله با استعمار می‌فرستد تا آنجا که فرزند او در این راه فدا شده و به شهادت می‌رسد. زمانی که انگلیسی‌ها عراق را اشغال می‌کنند، کینه مردم نجف را به دل گرفته و آنجا را محاصره می‌کنند و مردم را در سختی و مشقت عجیبی قرار می‌دهند و جناب سید نیز که همراه با مردم در نجف حضور داشته و بسیار اذیت می‌شده است، در مقابل پیشنهاد خروج از شهر، جواب منفی داده و می‌گوید مردم نجف اهل و عیال من هستند، اگر قرار باشد نجفی‌ها آزار ببیند من نیز باید همراه با خانواده اینجا بمانم و همراه با آنها باشم و خون ما از آنها رنگین‌تر نیست. نهایتاً انگلیسی‌ها مجبور می‌شوند از ترس شورش شیعیان در سراسر جهان، دست از آزار مردم نجف بردارند.

ابوالحسنی در پایان افزود: از دیگر اقدامات ضد استعماری سید، تعامل با مرحوم آخوند خراسانی بر علیه موسیو نوز بلژیکی بود که ریاست کل گمرکات ایران را به عهده داشت. سید او را به عنوان عنصری ظالم در برابر ملت ایران معرفی می‌کند و با صدور فتوای وجوب جهاد علیه روس‌ها و دادن اولتیماتوم روسیه تزاری در اواخر دوران قاجاریه و با توجه به نگاه سیاسی متعالی سید نسبت به جهان اسلام، ایشان بر ضد استعمار ایتالیا در ماجرای حمله به لیبی به میدان آمده و روحیه ضد استعماری و نگرش کلان و استعمارستیز خود را بار دیگر به نمایش می‌گذارد. ایستادگی و شهامت صاحب عروة در مقابل حمله ایتالیا به لیبی، حمله انگلیس به عراق و حمله روسیه به ایران، از مواردی است که در تاریخ ثبت شده و در تارک مرجعیت شیعه درخشش داشته و افتخار آفرین است.