سنت‌های پیامبر، حیات شهری اسلامی را جایگزین بدویت و حیات جاهلی نمود
مبلغ/ رزاقی گفت: گفتار، رفتار و کردار پیامبر اکرم (ص)، شخصیت عالی، رفتار متعالی و سلوک مردمی پیامبر اکرم، جذابیت‌های ویژه ای را برای آن حضرت به عنوان رهبر جامعه اسلامی به ارمغان آورد.
به گزارش «مبلغ» به نقل از مهر: هر آنچه که از رحمت نبوی در دنیا و آخرت نصیب افراد می‌شود پرتوی از رحمت الهی است همه احکام حتی جهاد و حدود و قصاص و سایر کیفر و قوانین جزایی اسلام نیز برای جامعه بشری رحمت است و اگر رحمانیت خداوند اشاره به لطف عام خداوند دارد که هم دوست و دشمن، مؤمن و کافر را شامل می‌شود، پیامبر اعظم هم که در قرآن به عنوان رحمت برای عالمین معرفی شده هم برای مؤمن وهم غیر مؤمن رحمت است.
از آیات مختلف قرآن به خوبی استفاده می‌شود که نبوت، رحمت و لطف خدا بر جهان بشریت است و به راستی چنین است. اگر انبیا نبودند انسان‌ها راه آخرت و دنیا را گم می‌کردند، لذا پیامبر اعظم هم مایه رحمت برای انسان هست. «وَ ما ارسلناک الا رحمه للعالمین» و هم موجب رأفت. لذا در اوصاف پیامبر اعظم فرمود: «و بالمؤمنین رئوف رحیم» رسولی آمده که به مؤمنان رئوف و مهربان است.
امام خمینی در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل می‌گوید: در شدت شفقت و رأفت پیامبر بر همه عائله بشری بس است آیه شریفه اول سوره شعراء که فرماید: «لعلک باخع نفسک الاّ یکونوا مؤمنین» و در اوایل سوره کهف که فرماید «فلعلک باخع نفسک علی آثارهم ان لم یؤمنوا بهذالحدیث اسفا» سبحان اللّه، تأسف به حال کفار و جاحدین حق و علاقه مندی به سعادت بندگان خدا کار را چقدر به رسول خدا، صلی اللّه علیه و آله، تنگ نموده که خدای تعالی او را تسلیت دهد و دل لطیف او را نگهداری کند که مبادا از شدت همّ و حزن به حال این جاهلان بدبخت دل آن بزرگوار پاره شود و قالب تهی کند.
به مناسبت فرارسیدن سالروز رحلت پیامبر اعظم (ص) در گفتگو با حجت الاسلام قاسم رزاقی موسوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تبیین ساز و کار انقلاب فرهنگی و اجتماعی پیامبر اکرم (ص) پرداخته‌ایم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید.
ساز و کار انقلاب فرهنگی و اجتماعی پیامبر اکرم (ص)
حجت الاسلام قاسم رزاقی موسوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: جریان تبلیغات و تعلیمات الهی پیامبر (ص)، طی بیست سال دعوت علنی مدام و مستمر انجام گردید و سنت‌های قومی و قبیله‌ای را متلاشی نمود. در پی این دگرگونی اساسی، انقلاب نوبنیاد اسلامی با فرهنگی جدید و ارزش و هنجارهایی متفاوت بنا شد. ده سال نخستِ دعوت علنی رسول اکرم (ص) در کانون آغازین آن، یعنی مکه چندان پرتوفیق جلوه ننمود، اما خیلی زود همچون نهالی نورسته بر یثرب نیز ریشه دوانید و از آنجا به همه جزیرة العرب و بعدها به سایر کانون‌های تمدنی جهان آن روز منتقل شد.
رزاقی ادامه داد: این تلاش بی وقفه که به اضمحلال نظام جاهلی و شکست ارزش‌های حاکم بر آن منجر گردید، جریانی دو سویه بود. از یک سو باورهای ریشه دار و عادات ناپسند جاهلیِ را ویران می‌نمود و از سوی دیگر بر ویرانه‌های آن، هنجارها، الگوها و ارزش‌هایی همنوا با ساخت جامعه‌ای اسلامی فراهم ساخت. تشکیل دولتی مقتدر در مدینه به تسریع روند تغییرات فرهنگی و جایگزین نمودن ارزش‌های اجتماعی، اسلامی کمک نمود. تعالیم فراگیر قرآنی و مجموعه‌ای از سنت‌های نبوی به همراه ایجاد دولت اسلامی و کارکرد آن به سرعت حیات شهری اسلامی (حضری) را جایگزین بدویت و حیات جاهلی نمود، زیرا این اصلاحات فرهنگی و تغییرات اساسی، نه تنها در باور و عقیده مسلمانان نمایان شد بلکه همه سنت‌ها، آداب و رسوم و مناسبات اجتماعی آنان را نیز دگرگون نمود.
وی با اشاره با ساز و کار تحول و انقلاب فرهنگی و اجتماعی حضرت محمد (ص) عنوان کرد: مهاجرت و عزیمت پیامبر اعظم (ص) به یثرب یکی از نقاط عطف تاریخ اسلام است، زیرا یثرب با دارا بودن ساختاری متفاوت از مکه به زودی کانون تحولات فرهنگی و دگرگونی‌های اجتماعی عصر پیامبر (ص) گردید به گونه‌ای که توفیقات چشمگیر پیامبراعظم (ص) در همه ابعاد سیاسی و اجتماعی در مدینه سریع‌تر به وقوع پیوست. یکی از بهترین رخدادهای سیاسی که زمینه ساز تحولات فرهنگی این عصر به شمار می‌رود، تشکیل نظام سیاسی در مدینه بود. تأسیس دولت می‌توانست عاملی تعیین کننده در ایجاد دگرگونی‌های فرهنگی، باشد و به کنترل اجتماعی کمک شایان توجهی بنماید. داشتن مشروعیت الهی «إن الحکم إلاّ للّه» و دارا بودن حمایت‌های مردمی و مقبولیت عامه از امتیازات دولت سیاسی پیامبر (ص) محسوب می‌شد.
شیوه‌های پیامبر برای ایجاد دگرگونی فرهنگی
حجت الاسلام رزاقی موسوی ایجاد دگرگونی فرهنگی و جایگزین نمودن برنامه‌های اصلاحی و تربیتی را به عنوان برجسته‌ترین آثار و نتایج رسالت پیامبر (ص) عنوان و خاطرنشان کرد: این تحول ضمن نوسازی جامعه نوبنیاد مدینه، می‌توانست به تحکیم انگاره‌های فرهنگی میان مسلمانان بینجامد. در این طریق رسول اکرم (ص) شیوه‌هایی را به کار گرفت که از میان آنها می‌توان به شیوه سیاسی، شیوه اجتماعی، شیوه فرهنگی و شیوه نظامی اشاره نمود.
وی با اشاره به شیوه اجتماعی این انقلاب فرهنگی تصریح کرد: طرح قوانین اسلامی و اقدامات اجتماعی چون عقدنامه‌ها، پیمان نامه‌ها و صلح نامه‌هایی که محتوای اجتماعی داشت و به ساماندهی فرهنگی و وفاق اجتماعی می‌توانست بینجامد. به گونه‌ای که در سایه سیاست خاص نبی مکرم (ص) مبنی بر عقد اخوت به زودی مردم یثرب و مهاجرین علاوه بر فرهنگ پذیری و همگرایی اسلامی به وفاقی مبتنی بر اصول برادرانه نائل آمدند، زیرا ایجاد تماس مستقیم و پیوند دینی با السابقون (مهاجرین) و نسل جدید (انصار) به فرایند فرهنگ پذیری مسلمانان و تسریع آن در مدینه افزود. هرچند سایر برنامه‌های اجتماعی پیامبر (ص) نیز در تقویت بنیاد همبستگی اجتماعی عناصر نامتجانس در مدینه نیز مؤثر افتاد و به پایداری نظام اسلامی در مدینه کمک کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه با اشاره به شیوه فرهنگی انقلاب حضرت محمد (ص) گفت: طرف نظر از وسعت معنایی و پیچیدگی تعاریف فرهنگ، می‌توان به اختصار سیاست فرهنگی پیامبر اکرم (ص) را چند نکته بیان نمود.
وی افزود: تخریب نظام فکری و اخلاقی جاهلی و جایگزین کردن ارزش‌های جدید فرهنگی منشعب از متن اسلام و متکی به آموزه‌های قرآنی، در این روش مهمترین ابزار پیامبر موعظه، نصایح قرآنی برای تخریب و یا تصحیح آموزه‌های غلط جاهلی بود. گفتار، رفتار و کردار پیامبر اکرم (ص)، شخصیت عالی، رفتار متعالی و سلوک مردمی پیامبر اکرم، جذابیت‌های ویژه ای را برای آن حضرت به عنوان رهبر جامعه اسلامی به ارمغان آورد. او دارای اخلاقی کامل و جامعِ تمام فضائل و کمالات انسانی بود که متناسب با آن پروردگار تبارک و تعالی او را این چنین می‌ستاید: «إِنّک لَعَلی خُلق عَظیم؛ ای پیامبر تو دارای بهترین اخلاق هستی.» «وَلَوْ کُنْتَ فَظّااً غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛ اگر تندخو و سخت دل می‌بودی مردم از اطرافت پراکنده می‌شدند.»
رزاقی تصریح کرد: با این توصیف، سیره عملی آن حضرت (ص)، اعم از صفات و اخلاق نیکو و برخورد ملایم با مردم و خانواده، او را «اسوه حسنه» و الگویی مناسب برای تمامی مسلمانان قرار داد تا با تمسک به سیره مبارکش به تغییر فرهنگی نائل آیند و نیز ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی را در جامعه نهادینه نمایند. «لَقَدْ کانَ لَکُم فی رَسُول اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ در [سیره و سخن] پیامبر خدا برای شما الگوی نیکویی است.» منابع نمونه‌های بسیاری از مناسبات خانوادگی پیامبر (ص) را ثبت کرده‌اند از جمله ابن شهر آشوب در مناقب، (ج ۱، ص ۱۴۶) بخشی از سلوک پیامبر (ص) را این گونه می‌نگارد: «رسول خدا صلی‌الله علیه و آله کفش خود را وصله می‌زد، پوشاک خویش را می‌دوخت، در منزل را شخصاً باز می‌کرد، گوسفندان و شترها را می‌دوشید و به هنگام خسته شدن خادمش در دستاس کردن به کمک او می‌شتافت و آب وضوی شبش را خود تهیه می‌کرد. و در همه کارها به اهل خانه کمک می‌کرد. و لوازم خانه و زندگانی را به پشت خود از بازار به خانه می‌برد.» از این رو، یکی از مهمترین عوامل پیشرفت اسلام، اخلاق نیکو و برخوردی ملایم با مردم بود. رشیدالدین میبدی هم در تأیید همین مطلب در تفسیر آیه «انک لعلی خلق عظیم» می‌نویسد: «رسول خدا صلی‌الله علیه و آله امر و نهی قرآن را چنان پیش گرفت و به خوش طبعی رفتار نمود که گویی خُلق وی و طبع وی خود آن بود.»
وی افزود: شیوه عدالت محوری و مدارا، از میان همه خصال نیکوی نبی مکرم اسلام (ص)، رعایت اعتدال، مدارا، و مساوات در توسعه فرهنگ ارزشی اسلام نقش به سزایی ایفا نمود. گرد آمدن مسلمانان و غیر مسلمانان زیر چتر حمایت حکومت اسلامی، صرفاً با جذبه‌ای پیامبر گونه امکان پذیر می‌بود. توجه آن حضرت به تازه مسلمانان و مؤلفة القلوب ها به سان برگ برنده‌ای بر شتاب گسترش مفاهیم ارزشی اسلام می‌افزود و راه هر بهانه‌ای را برای تمرد و سرکشی مشرکان می‌بست.به همین دلیل در سرلوحه اقدامات اجتماعی و اقتصادی پیامبر اکرم (ص) توزیع عادلانه غنایم و درآمد بیت‌المال مسلمین قرار داشت. اغماض از اشتباهات مشرکان و منافقان و یا بخشیدن غنایم به مؤلفة القلوب ها نمونه‌های تاریخی از رفتار پیامبر با این جماعت نو مذهب بود.
وی با اشاره به آداب و رسوم دوران جاهلی تصریح کرد: تصحیح آداب و رسوم جاهلی و عرضه آئین هدفمند اسلامی یکی دیگر از اقدامات فرهنگی پیامبر برای تغییر مبادی فرهنگ جاهلی بود. در این روش پیامبر با طرح الگوهای هدف داری مانند اعیاد اسلامی (قربان، فطر) و یا آئین‌های عبادی نظیر نماز و روزه و حج جماعت مسلمان را به سمت و سویی رهنمون ساخت که در نهایت رضایت خدا و آرامش روان آدمی را در پی داشت.