تقدم اخلاق بر فقه در سیره امام صادق (ع)/ یادداشتی از عبدالرحیم اباذری
شفقنا نوشت: عبدالرحیم اباذری در یادداشتی به مناسبت ایام شهادت امام جعفر صادق(ع) نوشت: وقتی شرح زندگانی و دوران امامت پیشوایان معصوم علیهم السلام را مورد مطالعه و دقت قرار می دهیم ، به نکات اخلاقی ، تعلیم و تربیتی جالبی بر خورد می کنیم و متوجه می شویم که هر چقدر از عصر حضور آن سروران معظم فاصله گرفتیم به همان اندازه نیز از سیره ، سلوک ، سنت و مکتب اخلاقی آن بزرگان بیگانه شدیم.
در این مقال به مناسبت شهادت امام جعفر صادق علیه السلام مروری به چگونگی برخورد آن امام همام با مردم ، نزدیکان و خدمتکاران می کنیم:
نقل است که در ایام مراسم حج، شخصی در شهر مدینه به خواب رفت تا اندکی استراحت کند ، وقتی بیدار شد همیان رزش ( کیف پول ) را پیدا نکرد و خیال نمود آن را دزدیده اند، ازچادرش بیرون آمد دید امام صادق مشغول نماز است ، چون حضرت را نمی شناخت به او مشکوک شد و گفت : تو همیان مرا بر داشته ای! امام فرمود : چند زر داخل همیانت بود؟ گفت: هزار دینار، حضرت او را به منزل بُرد و هزار دینار بهش داد ، آن مرد حاجی وقتی به محل استراحت خود برگشت ، همیان زرش را پیدا کرد و معلوم شد گم نشده بود ، فوری به خانه امام صادق آمد و ضمن عذر خواهی ، خواست هزار دینار را پس بدهد. امام صادق علیه السلام فرمود : هرچیزی را که ما دادیم دیگر پس نمی گیریم. آن شخص شگفت زده شد و گفت : این شخص بزرگوار و حمیده اطوار کیست؟ گفتند جعفرصادق است . چون شناخت ، گفت: چنین کارهای بزرگ فقط از امثال او ساخته است. ( مناقب آل ابی طالب ، ابن شهر آشوب ، ج ۴ ، ص ۲۷۴ )
در نقل دیگری سفیان ثوری می گوید: روزی به محضر امام صادق علیه السلام مشرف شدم ، دیدم رنگ رخسارش دگرگون شده ، ازعلت پرسیدم؛ حضرت فرمود: برای اهل خانه سفارش کرده بودم که به پشت بام نروند ، اما بعد مشاهده کردم کنیزی که یکی از فرزندانم را به او سپرده بودم از نردبان ، به بالای پشت بام می رود و آن کودک را هم بر دوش دارد . چون مرا دید از ترس به خود لرزید و طفل بر زمین افتاد و فوت کرد. بعد حضرت ادامه داد : ناراحتی ام بر این است که چرا یک نفر از من اینقدر ترس و وحشت داشته باشد؟ با این که امام صادق کنیز را بخشیده و در راه خدا آزاد کرده بود. ( همان، ص ۲۷۵)
هشام بن حکم یکی از شاگردان حضرت نقل می کند: وقتی تاریکی شب فرا می رسید ، امام صادق علیه السلام جرابی ( کیسه چرمی) بر می داشت که در آن نان ، گوشت و درهم بود ، به دوش می گرفت و در دل شب آن را در میان فقرا و مستمندان مدینه تقسیم می کرد به گونه ای که هرگز او را نمی شناختند. بعدها می فهمیدند که جعفر صادق بوده است. ( بحار الانوار ، ج۴۷ ، ص ۴۸ )
همان طوری که ملاحظه می کنید در ماجرای کنیز با این که از نظر فقهی حضرت می توانست کنیز را به ارتکاب دو جرم آشکار ( یکی عمل نکردن به توصیه امام و دیگری مواظبت نکردن از طفل و مُردن او) ، محاکمه یا حد اقل تنبیه و توبیخ کند ، اما امام علیه السلام به جای این کار کنیز را در راه خدای متعال آزاد می کند مهم تر این که خودش را سزاوار سرزنش می داند و این که چرا باید طوری رفتار کند که دیگران از او هراسناک باشند؟
در ماجرای رسیدگی به فقرا آن حضرت با توجه به این که هیچ مسئولیت حکومتی و اجرائی نداشت و می توانست بی تفاوت به فقر و گرسنگی مردم باشد و شب ها آسوده در خانه استراحت کند و به زندگی راحت شخصی بسنده نماید ، اما آن حضرت سختی و سنگینی حمل جراب را به جان و دل خریده و دشواری کمک به مستمندان را به آسودگی و راحت طلبی ترجیح می دهد.
در ماجرای اتهام دزدی نیز حضرت می توانست علیه اتهام زننده طرح شکایت نماید که ایشان را متهم به دزدی نموده بود ، اما امام در اینجا نیز اخلاق و مدارا را بر فقه مقدم می دارد و بدین سبب زمینه تعلیم ، تربیت و رشد و تعالی را برای آن حاجی هموار می سازد.
آن حضرت در مرحله نخست به این سیره عمل می کرد ، بعد همین امور را طی حدیثی به دیگران توصیه می فرمود: «تَواصَلوا و تَبارُّوا و تَراحَموا و کُونُوا إخوَهً بَرَرَهً کَما أمَرَ کُمُ اللّه ُ » اصول کافی ، کلینی ، ج ۲ ، ص ۱۷۵» با یکدیگر ارتباط داشته باشید ، به هم دیگر نیکی کنید و با هم برادرمهربان باشید ، همان طوری که خدای متعال به شما چنین توصیه فرموده است.
راستی امروز چرا با این سبک زندگی که بنیانگذارش امام صادق علیه السلام است ، ما شیعان بیگانه هستیم؟ باور کنید اگر در جامعه امروزی ما به این سیره و سنت عمل شود ، بسیاری از مشکلات اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی کشور برطرف می شود ، فقر ، بیکاری ، اعتیاد و ناکار آمدی از جامعه برچیده می گردد، زندان های کشور خالی از سکنه شده و درِ داداگاه ها و دادسراها برای همیشه تخته می شود.
جامعه انقلابی ما امروز بیش از هر زمان دیگر نیاز مبرم ، به مکتب اخلاقی امام صادق علیه السلام دارد.