امام حسن (ع) و دموکراسی عزل / مسعود امامی
به گزارش«مبلغ»- دکتر مسعود امامی، محقق و پژوهشگر حوزوی مدتی پیش در یادداشتی که به مناسبت ولادت امام حسن(ع) در کانال شخص خویش منتشر کرده بود، نوشته است:
کارل پوپر فیلسوف معاصر بر این باور است که دموکراسی واقعی، فقط دموکراسی تاسیس نیست، بلکه مهم‌تر از آن، دموکراسی عزل است. به عبارت دیگر، آنچه گویای نقش اصلی مردم در حاکمیت است فقط برپایی حکومت بر اساس خواست مردم نیست، بلکه مهم‌تر از آن، توانایی و حق عزل حاکمان از سوی مردم به گونه مسالمت آمیز و بدون جنگ و خونریزی است؛ زیرا اعطای حق حکومت به کسانی که فاقد قدرت حاکمیت هستند به مراتب آسان‌تر است از گرفتن حکومت از کسانی که مجهز به همه ابزارهای قدرت شده اند.
شاید به ندرت بتوان در تاریخ گذشته ملتها، نمونه روشنی از این گونه دموکراسی را یافت. یکی از نمونه‌های نادر بلکه شاید بی نظیر در تاریخ اسلام، حکومت کوتاه امام حسن (ع) است. او با خواست عمومی تشکیل حکومت داد و با خواست عمومی حکومت را رها کرد. امام حسن (ع) با بیعتی گسترده و عمومی از سوی مردم به حکومت رسید (ابن اثیر، اسد الغابة، ج۱، ص۴۹۱). اما چندی نگذشت که او دریافت که بسیاری از مردم حکومت او را در تقابل با حکومت معاویه یاری نمی‌کنند. امام تصمیم گرفت برای استمرار حکومت خود همچون تاسیس آن از مردم نظرخواهی کند، پس در یک سخنرانی خطاب به مردم فرمود:
«ای مردم ما همچون گذشته با شما هستیم و تغییری نکردیم، ولی شما تغییر کرده اید و چون گذشته با ما نیستید… معاویه ما را به امری دعوت می‌کند که در آن عزت و عدالت نیست. پس اگر از مرگ ترسی ندارید درخواستش را رد کنیم و با شمشیر‌ها او را به محکمه الهی ببریم و اگر طالب زندگی دنیا هستید درخواستش را اجابت می کنم و رضایتش را برای شما جلب خواهم کرد».
در این هنگام مردم از هر طرف فریاد زدند: ما اهل جنگ نیستیم و می خواهیم زنده بمانیم. او پس از این اظهار نظر مردم، صلح را پذیرفت و حکومت را به معاویه واگذار کرد (ابن اثیر، اسد الغابة، ج۱، ص۴۹۱؛ ابن اثیر، الكامل، ج۳، ص۴۰۶؛ ابن طاووس، الطرائف، ج۱، ص۱۹۹).
سخنرانی امام (ع) در این مقطع از تاریخ به مثابه برگزاری رفراندمی برای استمرار حکومت خود بود. او به ما آموخت که تشکیل و استمرار حکومت، همچون تاسیس آن نیازمند تایید مردم است و بدون تایید آنها ادامه حکومت جایز نیست.
صلح امام حسن (ع) با معاویه نشانه عدم پایداری او در دفاع از حق نبود، بلکه بیانگر این بود که حق را نباید بر مردم تحمیل کرد و مردم در عمل به حق آزادند و آن گاه که مردم خواستار حاکمیت ناحقی همچون خلافت معاویه هستند نباید به اجبار آنان را از خواسته‌شان بازداشت.