مدل توزیع ثروت در صدر اسلام چگونه بود؟ | سیره اقتصادی امیرالمؤمنین در حکمرانی

به گزارش «مبلغ» – برخی از کارشناسان پیشنهاد می‌دهند برای بهینه سازی روند توزیع بیت المال در کشور باید فرآیند توزیع ثروت را برعکس نمود و به جای اینکه ثروت ملی در حساب‌های مختلف، معطل و فربه شود و از آنجا برای خدمت‌رسانی به مردم مصرف شود، بخش اعظم درآمدهای عمومی کشور مانند آنچه که در کشورهای اسکاندیناوی وجود دارد، بلافاصله و به طور مستقیم به مردم پرداخت شود و دولت هم هزینه‌های خود را از طریق مالیات تأمین نماید.

با بررسی سیره حضرت علی(ع) در مورد نحوه توزیع بیت المال به نظر می‌رسد که ایشان علاوه بر عدالت در توزیع بیت المال، حساسیت زیادی در مورد توزیع فوری بیت‌المال بین صاحبان شرعی آن یعنی مردم داشته‌اند و به غیر از موارد محدودی که برای احتیاجات حکومت اسلامی و هزینه‌های آن لازم داشتند، بقیه را به سرعت بین مردم تقسیم می‌کردند تا از تجمع ثروت و انتظارات و سوء استفاده های احتمالی جلوگیری کنند. برای تبیین عدالت علوی در توزیع بیت‌المال و سیره اقتصادی حضرت علی(ع) با حجت‌الاسلام‌والمسلمین غلامحسن محرمی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی و رئیس مؤسسه‌ شیعه‌پژوهی به گفتگو پرداخته ایم که متن آن را در ادامه می خوانید:

مبلغ: بیت المال در زمان امام علی(ع) شامل چه مواردی می شد؟

به طور کلی در صدر اسلام، خراج و جزیه ای که بیشتر از اهل کتاب گرفته می شد، و خمس دریافتی از مسلمانان، و در بعضی مواقع از زکاتی که برای کمک به نیازمندان به حاکم می دادند، منابع بیت المال تأمین می شد، اما در زمان امیرالمومنین علی(ع) بیشتر منابع بیت المال از همان خراج، یعنی مالیات سرزمین های مفتوحه تامین می شد.

سهم عمده بیت المال به مجاهدان حکومت اسلامی اختصاص داشت

مبلغ: توزیع بیت المال به افراد مشروط بود؟ یعنی مردمی که سهمی از بیت المال دریافت می کردند متعهد به اجرای احکام اسلامی در جامعه بودند یا دریافت بیت المال فارغ از این مسائل بود و برای همه آحاد مردم اعم از موافق و مخالف حکومت اسلامی، این تقسیم انجام می شد؟

بر اساس گزارش های تاریخی منابع بیت المال در زمان حکومت امیرالمومنین(ع) به صورت خراج بوده و مختص مجاهدان و کسانی که به نوعی مجاهد و جزو سربازان حکومت اسلامی به حساب می آمدند، بود.

این سربازان و مجاهدان عموما در کوفه و شهرهای دیگری از جمله مدینه که اردوگاه های نظامی داشتند، ساکن بودند. و در روایت است که حضرت امیرالمومنین به کسانی برای حمایت از جبهه حق به مجاهدان نپیوستند، حقوق ندادند و آن ها را از دریافت بیت المال عزل کردند. وقتی اسامه ابن زید از امیرالمومنین(ع) حقوق خواست، حضرت فرمود شما به کوفه نیامدید و امکان پرداخت حقوق از بیت المال برای شما نیست و می توانید از اموال شخصی من در مدینه استفاده کنید، اما از بیت المال حقوق نمی گیرید. همین طور قصه جناب عقیل که معروف است.

خلاصه مطلب اینکه عمده منابع بیت المال از خراج تامین می شد و مخصوص کسانی بود که مجاهد به حساب می آمدند و از کوفه به مرزهای اسلامی اعزام می شدند و مجاهدان به نوبت، یک سال در کوفه و یک سال در مرزها ساکن بودند. مجاهدین چنین ویژگی ای داشتند و در اختیار حاکم مسلمان بودند و حاکم می توانست آن ها را به هر کجا که صلاح می دانست اعزام کند.

بنا بر این وقتی در روایتی می بینید که امام علی(ع) خطاب به افرادی می فرماید باید به جهاد بروید، منظور حضرت به عموم مردم نیست، بلکه خطاب حضرت به افرادی است که از دولت برای رفتن به جهاد حقوق می گرفتند و از بیت المال ارتزاق می کردند.

امام علی از بیت المال مسلمین به فقرای اهل کتاب کمک می کردند

مبلغ: امام علی در توزیع بیت المال که از شئون امام است چطور رفتار می کرد؟ این تقسیم شامل دیگر مذاهب مسیحی و یهودی هم می شد؟

مردم عادی جامعه از راه ها و درآمد های دیگر پرداختی داشتند، از جمله فقرای جامعه که امیرالمومنین(ع) به مالک اشتر دستور می فرماید به فقرا رسیدگی کند، و این امر حضرت هم شامل فقرای مسلمان می شد و هم فقرای غیر مسلمان. در روایت دارد که پیرمرد یهودی در کوچه های شهر گدایی می کرد وقتی حضرت متوجه شدند فرمودند چرا گذاشتید او گدایی کند؟ باید زندگی این شخص از بیت المال تامین شود.

اما اینگونه نبود که حضرت به همه اتباع اسلامی از بیت المال حقوق بدهند زیرا حقوق مخصوص مجاهدانی بود که ساکن کوفه یا مدینه بودند. البته در زمان حکومت عمر، به دستور او به همه افرادی که مهاجر و انصار به حساب می آمدند، حقوق پرداخت می شد و این تبعیض بود که بعدها توسط حضرت امیر این بدعت ها متوقف شد.

در سایر شهر ها که هم افراد نظامی یا حضور نداشتند یا ساکن نبودند، عدالت ایجاب می کرد که از ثروتمندان، حقوق شرعی گرفته شده و به عنوان بیت المال به فقرا پرداخت شود.

استفاده عموم مردم از امکانات انفال سیره امیرالمؤمنین بود

مبلغ: امام علی در توزیع انفال چطور رفتار می کرد؟ آیا نظام توزیعی عادلانه ای برای انفال هم داشتند؟

در تاریخ گزارش های دقیقی در خصوص انفال ذکر نشده است، اما انفال نیز جزو درآمدهایی بود که به دست حاکم اسلامی یعنی امیرالمومنین(ع) می رسید و ایشان در موارد مقتضی مصرف می کردند که در نهایت موجب برقراری عدالت می شد. مثلا به ثروتمندان و زمین داران از انفال نمی دادند، بلکه به کسانی که احتیاج داشتند داده می شد. در بعضی مواقع در تقسیم انفال، اگر اموال انفال به صورت مثلا مراتع بود، برای همه برقرار می شد. در مدینه از انفالی که در اختیار حضرت قرار گرفت ایشان آن را به همه اختصاص دادند که شامل چراگاه ها و زمین هایی عمومی و مشاع بودند و مردم مدینه مشترکا از آن ها استفاده می کردند. در زمان عثمان یکی از مشکلاتی که گزارش شده است، این بود که اطرافیان خلیفه این چراگاه ها و زمین های عمومی را به اسب ها و شترهای خود اختصاص داده بودند و به اصطلاح آن ها را قرق کرده بودند و به عموم مردم اجازه استفاده نمی دادند.

در مورد معادن نیز همین طور بود و بنا به مصلحت دولت اسلامی در اختیار کسانی قرار می گرفت که توانایی استخراج داشتند و اجاره اش را به دولت می دادند. البته در کوفه خبری از انفال نداریم و این بیشتر در مدینه بوده است.

البته در ارتباط با معادن در سیره حکومت امیرالمومنین(ع) چنین چیزی نیامده است اما در سیره پیامبر(ص) این مباحث وجود دارد که ایشان بعضی از معادن را به کسانی اجاره می دادند و مال حاصل از آن را به مصلحت حکومت در هر جایی که لازم بود هزینه می کردند.

گزارشات تاریخی باید از فیلتر فقه بگذرد تا بتواند ملاک عمل قرار بگیرد

مبلغ: با توجه به مطالبی که گفتید ظاهرا ثروتمندان به طور کلی از دریافت بیت المال محروم بودند و هیچ حقی در دریافت آن نداشتند. درسته؟ مثلا در عصر حاضر دولت اعلام می کند قصد دارد یارانه افراد ثروتمند را قطع کند در حالی که برخی معتقدند یارانه از پول نفت و معدن و… که جزو بیت المال است و شامل همه مردم می شود و دولت حق ندارد سهم آنان را از بیت المال قطع کند.

اینکه بیاییم برخی کارهای دولت ها را به شیوه و سیره اهل بیت علیهم السلام تطبیق بدهیم، مشکل و سخت است. اگر بخواهیم تطبیق بدهیم، امتیازاتی از قبیل حقوق گرفتن برای مدرک در هیئت علمی دانشگاه ها وامثالهم، اشتباه خواهد بود و باید بگوییم افراد حقوق برای مدرک نگیرند. البته چنین امتیازاتی و فرق بین حقوق ها یک مقدار درست نیست، اما درست کردنش هم به این آسانی نیست که بگوییم یکباره همه را به هم بریزیم و درستش کنیم، نه! یک سنتی است که در جهان امروز برقرار است و به هم ریختنش یک مقدار سخت است.

اما اینکه در حال حاضر دولت یارانه را به همه پرداخت می کند، بخاطر مبلغ بالای درآمدها است، یعنی اگر حضرت علی(ع) هم درآمد بالایی داشت، به حسب اجرای عدالت به همه مردم پرداخت می کردند و اینجا پرداخت کردن درست است. اما این کار هم که دولت شروطی بگذارد و یارانه را فقط به فقرا پرداخت کند، درست تر است.

پرداخت یارانه به عموم درست تر از پرداخت نکردن آن است و پرداخت آن فقط به فقرا درست تر از پرداخت به عموم مردم است. دولت وکیل مردم است و می تواند این کار را انجام دهد. دولت، دولت اسلامی است و در دولت اسلامی اختیاراتی از سمت خدا به انبیا و از انبیا به اوصیا رسیده است که در این دوره و زمانه، ولی فقیه جانشین امام است و ایشان می تواند عادلانه و آنگونه که صلاح می داند، بیت المال را خرج کند.

بنا بر این اینکه بگوییم عمل دولت باید با سیره تطبیق داده شود، حرف سختی است. تاریخ را نمی توانیم ملاک عمل قرار دهیم. تاریخ برای استفاده اخلاقی است و به آسانی نمی تواند ملاک در مقام عمل قرار گیرد، بلکه باید از فیلتر فقه رد شود، سپس ملاک عمل قرار گیرد. بسیاری از گزارشات تاریخی از فیلتر فقه رد نمی شوند و به عنوان گزارش تاریخی معتبر هستند، اما نه اینکه بتوانیم از آن ها در مقام عمل استفاده کنیم، لذا از تاریخ باید کلی استفاده کنیم. امیرالمومنین(ع) در تقسیم بیت المال، عدالت را رعایت می کرد، عدالت هم مفهومش مشخص است، وضع کل شیءٍ فی موضعه، حق هر کسی را به او دادن، این می شود عدالت به طور کلی، و اینگونه می توانیم از آن استفاده کنیم.

امام علی تمامی امتیازات دیوان بیت المال عمر و عثمان را ملغی کرد

مبلغ: شواهد تاریخی حاکی از آن است که نتیجه اصلاحاتی که حضرت علی (ع) در ابعاد مختلف انجام دادند این بود که وضع مردم کوفه بهبود یافت. خود حضرت در سخنی بیان می‌کنند، که کوفه شهر متنعمی است که همه نان گندم می‌خوردند، سرپناهی دارند و از آب گوارا بهره‌مند هستند که نتیجه تقسیم عادلانه بیت‌المال بوده است.

یا مثلا حضرت در جایی فرمودند، من خزانه دار شما نیستم که بخواهم اموال را در بیت‌المال نگه دارم، این اموال باید به مردم برسد و مشکل مردم را حل کند.

با توجه به سیره حضرت در توزیع سریع و عادلانه بیت المال چرا در شرایط فعلی و با وجود همه امکانات انفال و بیت المال همچنان مردم بسیاری زیر خط فقر زندگی می کنند و حتی از ابتدائی ترین امکانات بشری هم محروم هستند. به نظر شما راهکارهایی که مسئولین باید به تاسی از امیرالمومنین علی(ع) در توزیع بیت المال و انفال تدبیر کنند تا منفعت ثروت عمومی کشور در اسرع وقت و بدون توقف ثروت در خزانه، شامل همه احاد مردم به ویژه محرومین شود، چیست؟

روایتی که شما از حضرت امیرالمومنین(ع) بیان کردید، گزارشی از اقدامات ایشان در توزیع عادلانه بیت المال است و درست هم است. اینکه شخصی مثل امیرالمومنین (ع) اهتمام به برقراری عدالت داشته باشد، که افضل الخلق بعد از پیامبر (ص) از اول تا آخر است، به طور حتم نتیجه داشته و خواهد است.

در گزارشات تاریخی آمده است بعد از حکومت امیرالمومنین(ع) تا آخر حکومت خلفای بنی امیه و بعد از آن تا ۲۰۰ سال، مردم چشمشان دنبال عدالت امیرالمومنین(ع) بود، لذا به دنبال فرزندان ایشان بودند تا آنها حاکم جامعه اسلامی شوند تا مانند حضرت علی(ع) عدالت را برقرار کنند. زیرا مردم عدالت علی(ع) را دیده و چشیده بودند، لذا می بینیم بخشی از مردم در همان عصر حکومت معاویه به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) پیشنهاد می دهند که حکومت را به دست بگیرند و با این پیگیری ها به دنبال ادامه حکومت علوی بودند و قیام هایی هم که در طول این ۲۰۰ سال علیه خلفای اموی صورت می گرفت بیشتر با همین هدف بود زیرا مردم آن زمان عدالت علوی را دیده بودند.

نکته بعدی اینکه در بین مسلمانان، چه شیعه و چه سنی، عدالت امیرالمومنین(ع) ثابت شده بود پس مسلم است که عدالت ایشان نتیجه داشته است اما اینکه حضرت چه می کردند و به طور دقیق مکانیسم عمل ایشان در برقرای عدالت چگونه بوده است؛ این در بعضی روایات تاریخی به طور اجمال و مختصر آمده است و بعضی نیز ذکر نشده اند.

لازم است این نکته را یادآور شویم که متاسفانه در مورد مدل شیوه حکومت داری امیرالمومنین (ع) به فقر گزارش مبتلا هستیم. اگر بخواهیم تاریخ حکومت حضرت را بنویسیم، می بینیم که به طور عمده گزارشات مربوط به سه جنگ جمل، صفین و نهروان است. گزارشات در مورد حکومت داری ایشان بسیار کم است و بیشتر گزارشات مربوط به حل اختلافات و خوارج و اینگونه مسائل است. جسته و گریخته گزارشاتی درمورد حکومت ایشان داریم که بسیار ناکافی است و مجبور هستیم از خلال همین گزارشات شیوه حکومت ایشان را استخراج کنیم.

گزارشات تاریخی حاکی از تقسیم مساوی بیت المال توسط حضرت می باشد که از مدینه این کار را شروع کردند و اولین اعتراضی که به ایشان شد در همین رابطه بود، که چرا از بیت المال برای همه به طور یکسان می دهید.

یکی دیگر از این گزارشات مربوط به تقسیم بیت المال این است که ایشان بیت المال را ذخیره نمی کردند و به محض اینکه به دستشان می رسید، آن را تقسیم می کردند. حتی از مناطقی که عسل یا سوزن خیاطی به عنوان خراج داده بودند، آن را هم به محض رسیدن تقسیم می کردند و می گفتند فرقی بین پول و این ها نیست و باید عادلانه تقسیم شوند. در گزارشات دیگری به این مطلب اشاره شده است که ایشان بیت المال را با عدالت بین مردم تقسیم می کردند.

نکته دیگر اینکه امیرالمومنین(ع) در تقسیم بیت المال، امتیازات را در نظر نمی گرفتند. عمر در زمان خلافتش دیوانی با نام دیوان بیت المال درست کرد که در آن به ترتیب برای بنی هاشم، قریش، انصار، حاضرین در جنگ بدر و سایرین با امتیازاتی، حقوقی از بیت المال مشخص کرد و سپس قبایل دیگر را به ترتیب قرار داد و از طریق این دیوان که مشهور به دیوان عمر است، امتیازات اشخاص را مشخص می کرد و بر اساس آن بیت المال را تقسیم می کرد. این دیوان را می توان در کتاب الطبقات الکبری ابن سعد پیدا کرد. عثمان هم به این دیوان عمل کرد و اضافاتی هم به آن داد، مثلا به بنی امیه امتیازات بیشتری داد، اما امیرالمومنین این دیوان را تماما ملغی اعلام کرد و گفتند همه یکسان از بیت المال حقوق می گیرند. لذا این از مسلمات دولت اسلامی است که باید به سمتی برود که امتیازات را لغو کند.

امام علی اجازه نمی داد حق مردم حبس شود و به منفعت دولت استفاده شود

مبلغ: در مطالب تان اشاره کردید که امام علی(ع) هر آنچه به خزانه بیت المال می آمد فورا بین عموم مردم تقسیم می کردند، چرا امام اینقدر نگران توزیع به موقع بیت المال بوده است؟

این نکته که امیرالمومنین(ع) بیت المال را ذخیره نمی کردند و فورا تقسیم می کردند، شاید روال خاصی بود که مربوط به خود ایشان بوده است و نمی خواستند حق مردم نگه داشته شود و سریعاً به دست آنها می رساندند و می فرمودند این سیره پیامبر(ص) است. لذا اجازه نمی دادند حق مردم حبس شود و به منفعت دولت استفاده شود.

البته این به این معنا نبود که ایشان خزانه ای برای دولت نداشتند و دولت در مواقع ضرورت پولی نداشت. و آن پولی که مربوط به حق ایشان بود، مثلا یک پنجم از خمس که حق امام بود، آن هم حفظ می شد.

نظارت مردم در اسلام پذیرفته شده است / اگر حاکم خلاف سیره عمل کرد، مردم می توانند نهی از منکر کنند

مبلغ: اشخاص (حاکم شرع یا نماینده امام معصوم در استان های مختلف) چقدر در نحوه استفاده از بیت المال اختیار دارند؟

در فرهنگ اسلام، آنچه ملاک نظارت است؛ تلاش برای کسب رضایت خداوند و مطابق عدالت و شریعت الهی عمل کردن است. حکومت جمهوری اسلامی هم یک حکومت الهی است که توسط حاکم عادل یعنی ولی فقیه اداره می شود و مردم به ایشان وکالت داده اند و تشخیص ایشان برای مصرف اموال بیت المال درست است. لذا ایشان در محدوده قانون و شرع اجازه دارند عادلانه برای خرج اموال به مصلحتی که می دانند تصمیم گیری کنند.

مردم رعیت و ماموم هستند و قرار نیست که عامل باشند و امر کنند. نظارت مردم فی الجمله در اسلام پذیرفته شده است و گفته شده است که اگر حاکم خلاف سیره عمل کرد، مردم می توانند نهی از منکر کنند. یک عنوان خاص دیگری هم دارد که نصیحت امرا است. پس اگر حاکم راه خلاف رفت مردم می توانند او را نهی از منکر و نصیحت کنند. امیرالمومنین(ع) هم این را پذیرفته بودند. پس قرار نیست حاکم تابع مردم باشد، بلکه باید تابع خداوند باشد و طبق شرع عمل کند.

گفتگو: مهدی زارعی شب خانه