نیایش در ادیان مختلف / راهی یکسان با اشکال و درجات متفاوت
مبلغ/در نظر تمامی جوامع، معابد صورتی از عالم است که حرکت گذرای جهان را به سکون تبدیل می کند و زمان را به نقطه ی صفر باز می گرداند، به عبارتی دیگر «آنچه را که در عالم به صورت حرکت بی وقفه وجود دارد، به شکلی پایبنده تبدیل می کند.
به گزارش مبلغ– نیایش در واقع برقراری ارتباط با یک وجود بی نهایت است که به باور ببشتر ادیان راهی است که انسانها می توانند نیازها و مشکلات خود را با این وجود بینهایت که نامش خداست، در میان بگذارند. اینکه نیایش چیست و چه اتفاقی در آن می افتد با وجود اینکه در بدو امر ساده است ولی سوالی به غایت پیچیده است که محل بررسی و پژوهش بسیاری از الاهی دانان و حتی فیلسوفان و عالمان دانش های جدید است. نیایش بعنوان شکلی از رفتار دینی که هدف از آن، جستن ارتباط با موجودیتی است که فرد نیایشگر او را به عنوان آفریدگار خود یا موجودی روحانی در نظر می‌گیرد در ادیان مختلف به شکل های گوناگونی صورت می پذیرد. در همین زمینه از گذشته تا به امروز همواره اعتقادات و باورها، آداب و رسوم، نحوه ی نیایش و پرستش هر مردمی در شکل گیری معابد و نیایشگاه های ایشان نیز نقشی اساسی ایفا کرده است. انسان از بدو خلقتش به دنبال جایگاهی بوده است که تجلی «امر قدسی» را در آن به نمایش بگذارد و با تأمین «مکان» های خاص، حضور روح الهی را در آن مکان ها به صورت دایمی درآورد. در حالتی کلی، در نظر تمامی جوامع، معابد صورتی از عالم است که حرکت گذرای جهان را به سکون تبدیل می کند و زمان را به نقطه ی صفر باز می گرداند، به عبارتی دیگر «آنچه را که در عالم به صورت حرکت بی وقفه وجود دارد، به شکلی پایبنده تبدیل می کند. در عالم، زمان بر مکان غالب است. در ساختمان معبد، بر عکس، زمان به مکان تغییر یافته است.». از اینرو از گذشته تا به امروز همواره اعتقادات و باورها، آداب و رسوم، نحوه ی نیایش و پرستش هر مردمی در شکل گیری معابد و نیایشگاه های ایشان نقشی اساسی ایفا کرده است. اگر نیایشگاه ها را از نظر مرتبه و سلسله مراتب تقدس شان در نظر بگیریم، برخی از آن ها مقر الهی می باشند، مانند خانه ی کعبه در مکه، که مقدس ترین عبادتگاه و مکان مذهبی در اسلام می باشد. اما اکثر پرستشگاه ها محل رجوع می باشند. محلی برای فراغت از دغدغه های دنیای فانی و نزدیک شدن به روح هستی. در این نوشتار خواهیم کوشید به جایگاه نیایش و همچنین خود نیایشگاه ها در نزد پیروان ادیان مختلف بپردازیم.
نیایش در دین یهود
یهودیان برای برگزاری نیایش جمعی در کنیسه گرد هم می آیند. کنیسه برای یهودیان در ساده ترین شکل یک مکان نیایش (بیت تفیلا به عبری) است. البته یهودیان می توانند نماز روزانه خود را در هر جایی به صورت انفرادی برپا کنند، اما برخی نمازها را تنها به صورت جماعت می شود ادا کرد که در دین یهود به آن «مینیان» می گویند، یعنی جمعی مرکب از حداقل ده مرد بالغ. طبق سنت یهود انجام نماز به صورت جماعت صواب بیشتری از نماز فرادی دارد و کنیسه در میان یهودیان بالاترین حرمت را بعد از معبد اورشلیم دارا است. کنیسه علاوه بر نیایشگاه مکانی برای مطالعه و تحقیق نیز می باشد که به عبری «بیت میدرش» نامیده می شود. یهودیان معتقد، قرائت و فراگیری تورات و متون مقدس را تا آخر عمر ادامه می دهند، از این رو یک کنیسه معمولا حاوی کتابخانه خوبی است که کتاب ها و متون مذهبی در آن حفظ می گردد. آموزش پایه دینی برای کودکان نیز در کنیسه صورت می گیرد. در اغلب کنیسه ها تالاری برای برگزاری فعالیتهای مذهبی یا گردهمایی های غیرمذهبی وجود دارد. در واقع کنیسه اغلب نقش مکانی برای تجمع یهودیان یک محله را ایفا می کند. کنیسه ها همچنین به مثابه یک نهاد یاری اجتماعی عمل می کنند و برای نیازمندان و تهیدستان پول و سایر الزامات را جمع آوری و توزیع می کنند. یهودیان از شرکت غیریهودیان در مراسم مذهبی خود در کنیسه استقبال می کنند، چه آنها که صرفا از سر کنجکاوی بیایند یا آنها که قصد همراهی دوستان یهودی خود را در یک برنامه مذهبی داشته باشند. کسانی که قصد رفتن به کنیسه را دارند باید مانند کسانی که به کلیسا یا مسجد می روند لباس مناسب و سنگین به تن کنند. مردان در کنیسه عرق چین (کیپا) به سر می کنند و درورودی کنیسه این عرق چین ها برای استفاده آنها که با خود «کیپا» ندارند موجود است. در برخی کنیسه ها زنان نیز می بایست روسری بر سر داشته باشند. در کنیسه های ارتودکس مانند اغلب مساجد مسلمانان، زنان و مردان در دو قسمت مختلف کنیسه می نشینند.
عبادت در دین مسحیت
از دیدگاه مسیح خداوند را باید با تمام قلب و جان دوست داشت و این اولین و مهمترین دستور خدا است. ایمان و عبادت در مسیحیت به دو معنای دوست داشتن خداوند با تمام قلب و جان و محبت و خدمت به مردم به کار رفته است. امّا در مسیحیت از آنجائی که باور عهد جدید بر آن است که عیسی پسر خداوند است، عبادت هم شامل خداوند آسمانی می‌شود و هم خداوندی که جسم شده؛ یعنی مسیح!. از اینرو در مسیحیت پرستش و عبادت خداوند، بدون اطاعت و پرستش مسیح غیر ممکن است. مسیح چهره دیدنی خدای نادیده است. او فرزند خداست و بر تمام موجودات برتری دارد. در واقع هستی به وسیله عیسی مسیح به وجود آمده است. مسیحیان روزهای یکشنبه (روز مقدس در آیین مسیحی به دلیل اینکه روز یکشنبه را شروع آفرینش می دانند) در کلیسا دور هم جمع می شوند و با آرامش و وقار خاصی به صورت دسته جمعی دعا می خوانند. «کلیسا» از واژه یونانى«Ecclesia » به معناى «انجمن شهروندان» گرفته شده است که در عهد جدید، در اصل به معناى «جمهور مؤمنانِ به مسیح» به کار رفته است. از معمول ترین دعاهایی که مسیحیان ضمن زانو زدن در برابر خداوند می خوانند و از او درخواست نیازهای خود و دوستانشان را می نمایند عبارت است از: «ای خدای قادر مطلق، ای پادشاهمنجی، من تشکرات خود را برای استراحت شب و برای این روزی که تازه وارد آن شده ام به تو تقدیم می دارم. امیدوارم که برکت خود را بر آن نازل فرمایی. اکنون افکار و الفاظ و اعمال و امتحانات و هرگونه بلایی را که ممکن است بیاید به حضور تو تقدیم می کنم تا تو آن را بر وفق اراده ی مقدس خود به کار بندی و تمنای من این است که تمام این روز به تو تعلق می گیرد به اسم عیسی مسیح. آمین من ایمان دارم به خدای پدر، قادر مطلق، خالق آسمان و زمین و به پسریگانه ای او خداوند ما عیسی مسیح، و من ایمان دارم به روح القدس و به کلیسای مقدس جامع و به شرکت مقدسین و به آمرزش گناهان و به قیامت ابدان و به حیات جاویدان آمین.»
آیین شین تو و تائوئیسم
ابتدایی ترین آیین پرستش در ژاپن، آیین «شین تو» است که پرستش «کامی ها»(نوعی الهه) رکن اساسی آن است. در این آیین هر فرد درمعبد خانوادگی اش به نیایش می پردازد. از این رو پیروان این آیین پرستشگاه ویژه ای ندارند، و در هر خانه معمولاً یک محراب شین تو وجود دارد که کامی خانواده را آنجا می پرستند و برنج، میوه یا عود پیشکش آنان می کنند. در اعتقادات آن ها نیز هیچ اصول اخلاقی و رفتاری سفارش شده ای وجود ندارد، چرا که آن ها فرستاده ای ندارند و آیین شان سراسر اسطوره ای است. پرستش واقعی که در معابد شینتویی انجام می گیرد تقریبا به طور کلی جنبه فردی دارد و نه گروهی. این پرستش به طور معمول شامل تواضع و خضوع در مقابل معبد است که لازمه آن سرخم کردن و تعظیم کردن به گونه ای است که گویی شخص در حضور فرد مافوق قرار گرفته است. زانو زدنچندان رایج نیست. همچنین دست ها را به هم زدن، که گاهی با صدای کم انجام می شود، نشانه تعظیم و تکریم بوده و در معابد شینتویی انجام می گیرد. اما آیین دیگری که در ژاپن رواج دارد، آیین بودا(البته بهتر است بگوییم تائوئیسم) است که تحت تأثیر ترجمه و اندیشه چینی و تائویی به ژاپن وارد شد و توانست خدایان بومی و محلّی آیین شین تو را نیز به عنوان «بوداها» و «بودی ستوه ها» دربرگیرد. از آن جا که در «تائوئیسم» اعتقاد به خدایی وجود ندارد، اعمال آیینی نیز در آن جایی ندارد. اعمال مذهبی یک بودایی عموماً پیروی از قوانین اخلاقی این دین است، نه انجام عبادت با شیوه های خاص پرستش و مراسم های گوناگون عبادی، پس معابد انها که «پاگودا» نامیده می شوند، به دور از هیاهوهای شهری و زندگی مادی، به زعم آنها، تنها مکان هایی برای تفکر و رسیدن به روشن شدگی می باشند. در واقع پاگوداها (برج هایی با بام‌هایی چند طبقه(بعلت مقدس بودن عدد فرد در آیین بودا، البته طبقات فرد) و رده‌وار نیایشگاهی برای پیروان تائوئیسم(بودیسم ژاپنی) بوده است. واژه پاگودا که امروزه برای خواندن چنین سازه‌هایی در زبان‌های اروپایی کاربرد دارد از واژه پارسی «بتکده» وام‌گرفته شده است.
معابد هندوها
در آیین هندو معابد در مقابل انسان مقیاس بسیار عظیمی دارند و خبر از حقیقتی عظیم می دهند که با تزیینات فراوان زمینی شده اند. این در حالی است که درون این معابد مکانی برای حضور انسان و در نتیجه تفکر وجود ندارد. «معابد هندو تالاری برای نیایش دسته جمعی نیست، بلکه اقامتگاه خداست.» نیایشگاه های سنگی آیین هندو تنها اتاق هایی هستند برای تمثال یا نمود مورد پرستش که تنها بایداز بیرون مشاهده شوند. در دین هندو هیچ نوع قانون سخت و دشواری در عبادت و پرستش وجود ندارد. هر کسی روشی را که مناسب حال اوست انتخاب می کند. این عبادات و نیایشها بیشتر جنبه فردی دارد تا جمعی، اگرچه در برخی مناسباتهای خاص عبادت به صورت جمعی نیز وجود دارد. عمدتا عبادت هندوئی پس از استحمام و تقدیم آب مقدس و گل، مواد غذایی، بخور خوشبو و غیره به مجسمه ای از یک خدا، شامل نشستن یا ایستادن در مقابل او با عشق و تسلیم فراوان است. این نوع پرستش در خانه فرد یا در معبد انجام می شود. برخی از معابد مهم در مکانهای برگزیده زیارتگاه به حساب می آیند و در آنها در مناسباتهای خاص، گروه های هندوئی برای تقدیم «پوجا»(نوعی نیایش) به الهه موردنظر گرد هم جمع می شوند. بیشتر معابد، راهبان برهمنی دارند که به پرستندگان در اهدای پیشکش های خود به خدایان کمک می کنند. عبادت هندوها عمدتا شامل تلاوت خاموش «منتره هایی»(متون مقدس) است که ساعت ها تکرار می شوند. گاهی اوقات تکرار ساده نام خداوند (مانند رام! رام! یا کریشنا! کریشنا!) عبادت او را تشکیل می دهد. گاهی صرف مطالعه متون و کتاب های مقدس مانند رامایانا، گیتا و غیره یا تلاوت قطعاتی از آنها به عنوان اعمال مقدس یا عبادت و نیایش به حساب می آید.
صومعه های بودایی
پرستش و عبادت بودایی، در وهلۀ نخست بر تصدیقی ساده و مستقیم که «سه پناه» خوانده می شود، متمرکز است. (من به بودا پناه می برم؛ من به دهارمه پناه می برم؛ من به سانگهه پناه می برم.) سهاستعاذۀ یاد شده تقریباً بخشی از هر فعالیت بودایی است. از نظر بوداییان، پناه بردن به بودا به معنای این نیست که بودا هر فرد بودایی که این کلمات را زمزمه کند، نجات خواهد داد، تعالیم بودایی چنین است که این تنها اعمال خود آدمی است که به تنویر و سپس رسیدن به «نیروانا»(آرامش عظیم و ابدی) منجر خواهد شد. هنگامی که راهبان بودایی، هر صبح و شام برای ادای «پوجا» در دیرها جمع می شوند، این سه استعاذه خوانده شده و «سوتراها»(متون مقدس بودایی) به آواز قرائت می شوند. عبادتهای روزانه بوداییان، در همه جای سرزمین بودایی، از معابد بزرگ و عمده گرفته تا آنهایی که بسیار کوچک هستند(با نام «ویهارا»)، اجرا می شود. در این میان معابدی که دارای اثری از بودا هستند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. این آثار بر جای مانده بسیار با ارزش تلقی شده و مربوط به زمانی است که آنچه از بودا بر جای مانده بود، به هنگام مرگش بین شاگردان و حواریون وی تقسیم شد. معابد و دیرهای بسیار بزرگی ساخته شدند تا یک دندان، استخوان، خاکسترهای بودا و یا شاید تکه چوبی از درخت انجیری که می پنداشتند بودا در زیر آن به روشنایی رسیده، در خود جای دهند!
نیایش در آیین زرتشت
زرتشتیان نماز شان بسیار شبیه نماز مسلمانان بوده و همان طور در پنج وقت باید نماز و دعاهای مخصوص را بخوانند و نیز مقدّماتی برای انجام مراسم عبادی دارند که بی شباهت به مقدّمات نماز در اسلام نمی باشد. در کتاب «دیانت زرتشتی» آمده است، زرتشتی ها هر ۲۴ ساعت را به ۵ دوره یا گاه تقسیم می نمایند و آداب مذهبی تابع این پنجگانه است. بر هر زرتشتی مؤمن فرض است که در هر یکبر هر زرتشتی مؤمن فرض است که در هر یک از پنج دوره، ادعیه و مناجات های خاصّ بخواند. این ادعیه و نیایش ها با ستایش و تمجید اورمزد همراه است و از اصول و واجبات ضروری زندگانی روزانه زرتشتیان محسوب می گردد. امّا امروزه فرضیات پنجگانه را معمولاً موبدان به جا می آورند و اکثر زرتشتیان به خواندن ادعیه در صبحگاه و شامگاه اکتفا می کنند. جهت نیایش زرتشتیان، به سوی منبع نور (آفتاب، ماه و چراغ) می باشد و اکثر با خم شدن و سجده بر روی زمین و نشان دادن عبودیّت و بندگی خود به «اورمزد»، دعای خود را پایان می دهند. فرضیات به زبان اوستایی تلاوت می شود. مؤمنین زرتشتی اغلب همراه آن، ادعیه ای نیز به فارسی یا «گجراتی» می خوانند. برخی از بهدینان(مومنین زرتشتی) نه تنها فرضیات را حفظ هستند بلکه بعضی از «یشت ها»(بخشی از اوستا؛ کتاب مقدس زرتشتیان) و یا قسمتی از آنهاـ از جمله بهرام یشت ـ را حفظ می نمایند. زرتشتیان در هر وقت روز بخواهند می توانند منفرداً برای نیایش به درون«آتشکده» بروند. آنها قبل از ورود به معبد بایستی دست و روی خود را آب شسته، قسمتی از اوستا را تلاوت کرده دعا و مناجات بخوانند. سپس کفش ها را از پا در آورده به «اطاِ» معبد(محراب مانند) داخل می شوند و در برابر آتشدان مقدّس نماز برده، هدیه و نیازی با مقداری چوب صندل به موبد تقدیم می دارند و برابر، یک چمچمه از خاکستر مقدّس از او می ستانند.
عبادت در اسلام
مفهوم عبادت در شریعت اسلام مفهومی عام است که شامل همه امور خیر دینی و دنیوی می شود، عبادت اسمی است که شامل همه اعمال و اقوالی که مورد رضایت «الله» است می شود، و مسلمان می داند که بنده الله متعال است و تلاش می کند تا بنده حقیقی پروردگار باشد تا شرف و فضیلت بندگی عایدش شود. از اینرو در اسلام عبادت را به شیوه های مختلف می توان انجام داد .بعضی از شیوه های عبادت عبارت اند از: ۱- نماز(بعنوان مهمترین عبادات است که بصورت فرادی و جماعت و در طول روز (نمازهای یومیه) خوانده می شود.) ۲- روزه(در ماه مبارک رمضان). ۳- حج و زیارت و طواف بیت الله الحرام. ۴- دعا و نیایش و در خواست نیازها از خداوند متعال. ۵- تبعیت از پیامبر (ص) و ائمه طاهرین (ع) و اطاعت خالصانه از آنان و همچنین نماز در وقت خود، جهاد در راه خدا، خوش رفتاری با پدر و مادر، پرداخت زکات و صدقه و… . بنابراین مشاهده می شود که دین اسلام یک دین اجتماعی است و دامنه عبادت در آن به گستردگی تمام هنجارهای اجتماعی می باشد. اما با این حال «مسجد» نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است و مومنین در این مکان گرد هم آمده و به پرستش الله (در قالب نماز جماعت، تلاوت «قران»(بعنوان کتاب آسمانی)، احیاء(شب زنده داری) و…) مشغول می شوند.