آذری یک گویش از زبان تنومند فارسی است / یادداشت استاد ایرج افشار؛ سخنی با زبان فرهنگ با رئیس جمهور آذربایجان
به گزارش «مبلغ» – در روزهایی که رئیس جمهور آذربایجان به پشتوانه بیگانگان تصور کرده است که می تواند پنجه در چهره ایران عزیز کند شاید سخن گفتن با زبان فرهنگ برای ایشان چاره سازتر باشد چرا که تاریخ نشان داده است که سیاست عاقبت باید تسلیم فرهنگ شود.
زبان یک ملت نماد تعلقات فرهنگی؛ اجتماعی و حتی جغرافیایی آن است. در هفته ای که گذشت سالگرد درگذشت استاد ایرج افشار ایرانشناس شهیر را پشت سر گذاشتیم. در این مطلب یادداشت ایشان بر جلد دوم مجموعه مقالات «زبان فارسی در آذربابجان» را آورده ایم که به پیشینه زبان فارسی در خطه آذربایجان می پردازد. عده ای تصور می کنند که آذری یک زبان است در حالی که آذری در کنار گویش هایی مانند لری؛ کردی و گیلکی قرار می گیرد و اساسا یک گویش از زبان تنومند فارسی محسوب می شود. پشتوانه پژوهشی محکمی برای این سخن وجود دارد که استاد ایرج افشار عزیز زحمت گردآوری آن را برای ما کشیده است. باشد که امثال الهام علی اف بدانند که آذربایجان یک خطه جدانشدنی از تمدن ایران و فرهنگ ایرانی و اسلامی است. در ادامه یادداشت استاد ارج افشار را می خوانیم:
این مقاله‌ها میان سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۷ نگارش یافته و هریک از آنها به قلم متخصص عالمی است و بالطبع از هریک از آنها آگاهی‌های سودمند و پژوهش‌های ارزشمند بهرۀ خوانندگان می‌شود. از مجموعۀ مقالات مندرج درین دو مجلد که چهل و هشت گفتار می‌شود خواننده و جوینده با مطالبی اساسی که جنبۀ فرهنگی دارد آشنایی می‌پذیرد و همۀ نوشته‌ها را در یک‌جا زیر دست دارد.
برای آگاهی خوانندگان ضرورت دارد گفته شود که مقاله‌های دیگری هم در زمینۀ سابقۀ تکلم زبان فارسی در آذربایجان و مسائل و مباحث مرتبط با آن به قلم دانشمندان اخیر ایران مخصوصاً از سال ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۶ شمسی در جراید و مجلات درج شده است که چون دارای جهات و جنبه‌های کاملاً پژوهشی نبود از آوردن آنها درین مجموعه خودداری کردیم، ولی دوستداران جویا مناسبت دارد مقاله‌های دلسوزانۀ احمد کسروی (چاپ‌شده در روزنامۀ پرچم، شماره‌های ۱ و ۲ و ۳ و دوباره چاپ‌شده در مجلۀ پیمان، سال هفتم شمارۀ هفتم، فروردین ۱۳۲۱) و محمدتقی بهار (ملک‌الشعراء) در مجلۀ خواندنی‌ها (شمارۀ ششم سال ششم، مهرماه ۱۳۲۶) را حتماً بخوانند.
استاد محترم، دکتر جلال متینی چند سال پیش به مناسبت آغاز مسائل روز در آذربایجان شوروی مقاله‌ای با نام «آذربایجان کجاست؟» در مجلۀ ایران‌شناسی چاپ امریکا (شمارۀ سوم سال اول، پاییز ۱۳۶۸) نوشت و دربارۀ چگونگی وضع نام آذربایجان به جای نام تاریخی ارّان بحث مستدل و کشّاف کرد. همان‌طور که دانشمند محترم آقای دکتر عنایت‌الله رضا هم در کتاب آذربایجان و ارّان (تهران، ۱۳۶۰) بدان موضوع پرداخت و آن را از جهات تاریخی و تحقیقی چنان‌که بایسته بود روشن ساخت. کتاب آقای رضا بنا به توصیۀ واقف در مجموعۀ انتشارات این موقوفه در دست چاپ است و تا چندی دیگر منتشر خواهد شد.
نکتۀ دیگری که ضرورت دارد خوانندگان بدان توجه داشته باشند استعمال اصطلاح «آذری» است. آذری در متون قدیمی عربی و فارسی منحصراً و تخصیصاً نام آن گویشی از فارسی بوده است که در آذربایجان و ارّان و کناره‌های غربی دریای خزر و مناطق گشتاسبی و قراداغ زبان رایج و مورد تکلم بود و تا دورۀ صفوی هم آثارش حتی به‌طور ادبی برجای بود و دانشمند نامور، احمد کسروی نخستین بررسی علمی را در معرفی آن حدود هفتاد سال پیش منتشر کرد. علامه محمد قزوینی هم در تأیید نظر و تحسین نسبت به تحقیق او مقاله‌ای نگاشت که هر دو در مجلد پیشین به چاپ رسیده است. پس از آن دو، چند تن دیگر از محققان با تجسس در زوایای خاک آذربایجان توانستند نمونه‌های زیادی از بازمانده‌های آن گویش را بشناسند و هنوز هم این رشته دنباله دارد.
در پایان از همکار گرامی آقای محمدرسول دریاگشت برای مراقبت در غلط‌گیری این دو جلد سپاسگزاری می‌کنم.
منبع: زبان فارسی در آذربایجان: دربرگیرندهٔ پنجاه گفتار از نوشته‌های دانشمندان و زبان‌شناسان، گردآوری ایرج افشار، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۳۹۷، جلد ۲، ص هفده-هجده]