وجوه سلبی و ایجابی نسبت به مهدویت در آثار غربی / گزارشی از همایش بازنمایی تصویر امام مهدی در آثار آکادمیک جهان غرب

به گزارش «مبلغ» – همایش «بازنمایی تصویر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آثار آکادمیک جهان غرب»، به میزبانی دانشگاه ادیان و مذاهب و ارائه سه تن از پژوهشگران مؤسسه اطلاعات و تحقیقات اسلامی(IRIC) به مناسبت ایام میلاد امام عصر (عج) برگزار شد. در آغاز این همایش، حجت الاسلام و المسلمین سید ابوالحسن نواب، رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب، که به صورت برخط در این همایش شرکت می­کردند، به نکاتی درخصوص نحوه مواجهه جهان غرب با مقوله امام زمان علیه السلام اشاره کردند. سپس دکتر محمد نهاوندیان، رئیس مؤسسه اطلاعات و تحقیقات اسلامی، ضمن اشاره­ای اجمالی به موضوع همایش، به معرفی و شرح اهداف مؤسسه اطلاعات و تحقیقات اسلامی و پروژه­هایی که در آن انجام می­شود، پرداختند.

در ادامه و در بخش اصلی این همایش، سه تن از پژوهشگران مؤسسه اطلاعات و تحقیقات اسلامی، در چهار بخش، نتایج تحقیقات خود را ارائه کردند.

در بخش نخست که به معرفی پروژه اختصاص داشت، دکتر فاطمه طارمی راد، با این استدلال که اگر بخواهیم تصویر جامع و کاملی از حضرت مهدی علیه السلام در نگاه شیعی به جهان غرب ارائه دهیم و در واقع نشان دهیم باور به چنین وجود مقدسی «باور صادق موجه» است که پشتوانه عقلی و نقلی دارد، ابتدا نیاز است بدانیم پژوهشگر غربی در این خصوص چه می­گوید.

دکتر طارمی راد هدف پروژه را شناخت گفتمان­های غربی دانشگاهی در خصوص اعتقاد به امام عصرعلیه السلام نزد شیعه دوازده امامی عنوان کرد و بیان داشت: بدین منظور، مجموعا ۵۵ اثر دانشگاهیِ موجودِ منتشر شده از سال ۲۰۰۰ به بعد، به زبان های انگلیسی و آلمانی، مورد بررسی قرار گرفت و رویکردها، موضوعات مورد توجه، موضوعات محل مناقشه و موضوعات مغفول مانده شناسایی  و حاصل کار در یک دسته بندی موضوعی طبقه بندی شد.

بنا به گفته وی، قراراست نتایج این مطالعات به زودی منتشر شود.

دکتر انصارین: فواید غیبت، کارکرد امام غائب و ملاقات با امام غائب (ع) مورد توجه غربیان است

در بخش دوم، خانم ناهده انصارین دیدگاه پژوهشگران غربی را در خصوص «آموزه غیبت، تبیین آن و کارکرد امام غائب علیه السلام» شرح داد.

وی بیان داشت: در این زمینه نویسندگان چند سوال اصلی را مطرح می­کنند؛ بدین معنا که آیا آموزه غیبت توسط شیعیان، صرفاَ جهت حفظ جان امام دوازدهم علیه السلام مطرح شده است؟  آیا آموزه غیبت راه حلی برای بحران به وجود آمده بعد از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام بوده است؟ آموزه غیبت در منظومه معرفتی شیعیان چه نقشی دارد؟

خانم انصارین ادامه داد: آنها در تبیین این آموزه، ابتدا ریشه­ ها و خاستگاه مفهوم غیبت در بستر تاریخی را مورد مطالعه قرار می­دهند و با بررسی روند شکل­گیری غیبت صغری و غیبت کبری امام دوازدهم علیه السلام، به دنبال یافتن چرایی و چگونگی این باور مهم در منظومه اعتقادی شیعیان­اند. در این مطالعات، برخی از نتایج و پیامدهای غیبت مانند فواید غیبت، کارکرد امام غائب و ملاقات با امام غائب (ع) نیز مورد توجه قرار گرفته است.

دانشفرد: پژوهشگران غربی تصور می کنند که ولایت فقیه خلأ وجود امام زمان را پر کرده است

در بخش سوم، خانم نفیسه دانش­فرد به بیان «جایگاه نائبان و سیر تطور نهاد وکالت در آثار غربیان» پرداخت.

وی افزود: نویسندگان غربی در خصوص نائبان امام عصر به سه موضوع مهم بیشتر پرداخته­اند؛ هویت و جایگاه  نائبان، حدود و ثغور وظایف نائبان و ارتباط میان نهاد وکالت و مرجعیت علمای شیعه.

خانم دانش­فرد ادامه داد: پژوهشگران غربی به سه موضوع ذکر شده دو نقد اساسی وارد می­کنند: اول آنکه شیعیان نسبت به روایت­هایی که جانشینی نائبان را تأیید می­کند، پذیرش غیر انتقادی دارند و دوم آنکه از تحلیل انتقادی و صریح روایت­های اولیه در مورد وقایع غیبت، غفلت می­کنند. نویسندگانی چون کِلم، امیر ارجمند و موژان مومن، تعداد نواب و توالی نائبان را در روایات سنتی شیعه، به چالش کشیده­اند یا علت شکل­گیری نهاد وکالت را بحران موجود در جامعه شیعه پس از رحلت امام یازدهم دانسته­اند. همچنین بیشتر از همه به جایگاه نائب سوم رسمیت می­دهند، به طوریکه نقش­های شبه امام را برای وی قائل می­شوند.

وی گفت: پژوهشگران غربی معتقدند نائبان در جامعه تأثیرگذاری بسیاری داشتند، در زمان امام هفتم با اصطلاح «وکیل» در جامعه ایفای نقش می­کردند؛ ولی در دوران امام دهم، چهارچوب­های قانونی و نهادی جهت تثبیت نهادِ وکالتِ نائبان، در جامعه شیعه شکل گرفت تا زمینه برای حل مناقشاتِ دورانِ غیبت، فراهم شود. همچنین یک سال پیش از اتمام دوران غیبت صغری، کلینی با نگاشتن کتاب کافی، جایگاه علمای شیعه را در دوران غیبت کبری تبیین نمود پس از او نیز محققان بسیاری به نوشتن آثاری در این خصوص پراداختند؛ چرا که علما می­بایست خلاء عدمِ حضورِ امام و بسته شدن باب نائبان را پُر می­کردند و بدین ترتیب، قدرت علما از حوزه مذهب به سایر حوزه­ها تعمیم یافته و نهایتاً با مفهوم ولایت فقیه به بزرگترین بُعد خود ­رسید. مشارکت علمای بنامی چون شریف مرتضی و شاگردانش در موضوع اینکه مسئولیت‌های امام را چه کسی بر عهده خواهد گرفت، در نظام‌بندیِ ایده انتقال قدرتِ امام به فقیه، از جمله قدرت سیاسی، بسیار مهم بوده است.

طارمی راد: مهدویت، تجسم آرمانهای مدرنیته مانند حقوق بشر و دموکراسی یا تغییر پارادیم به بابیت!

در بخش چهارم، دکتر فاطمه طارمی راد، «تأثیر آموزه­های مدرنیته را بر مهدویت­پژوهی و شناخت مهدی شیعیان» تبیین کرد. از نظر وی با توجه به هژمونی مدرنیته، به معنای اندیشه فلسفیِ فراگیرِ عصر جدید، به ویژه در جهان غرب، اساساً برای محققِ غربی اندیشیدن خارج از چهارچوب­ها و الگوهای مدرنیته امکان ندارد، و بنابراین هر آنچه که می­گوید به نوعی محصول مدرنیته است، با تمام ویژگی و عوارض آن، که مهم­ترین آن زدودن ساحت قدسی از پدیده­هاست؛ به این معنا که باور به وجود امام غایب و همه لوازم آن را به مثابه امر اعتقادی نگاه نکرده و در نتیجه هر نوع تبیینی را برای آن ممکن می­دانند.

دکتر طارمی راد افزود: در عین حال و با وجود این هژمونی، می­توان گفت آموزه­های مدرنیته بر دو وجه ایجابی و سلبی بر نگاه به مهدی علیه السلام تاثیر داشته است. در وجه ایجابی می­توان از آثاری نام برد که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه و ظهور ایشان را تجسم آرمان­های مدرنیته، به خصوص حقوق بشر و دموکراسی می­دانند. از سوی دیگر، نمونه بارز وجه سلبی، آثاری است که به معرفی بابیت و بهاییت، از منظر تطابق با مدرنیته می­پردازند و این نحله دینی را نمونه بارز تغییر در پارادایم مهدویت معرفی می­کنند. شایان ذکر است که نویسندگان این دسته آثار عمدتاً به این جریان دینی تعلق دارند.

سپس، دکتر محمد جاودان و دکتر زهیر دهقانی آرانی، به عنوان ناقدان جلسه، نکاتی را در خصوص شیعه پژوهی به طور کلی و مهدویت­پژوهی به طور خاص بیان داشتند.

در پایان این گفت و گو، حجت الاسلام و المسلمین حسن طارمی راد، معاون علمی بنیاد دائرةالمعارف اسلامی و از اعضای مؤسسه اطلاعات و تحقیقات سلامی، اظهار امیدواری کردند که این پژوهش، زمینه ساز تألیفات واقع گرایانه در معرفی اعتقاد بنیادین شیعه به امام عصر علیه السلام در فضای گفتمانی غرب باشد.