الگوهای تربیتی در شرایط جهانی شدن کدامند؟
مبلغ/ رئیس پژوهشکده زن و خانواده از برگزاری همایش «خانواده مقاوم» خبر داد و گفت: پرسش اصلی ما این است که در شرایط جهانی شدن که سیطره اخلاق نولیبرال و نسبی‌گرایی اخلاقی در دنیا رخ می‌دهد و بسط ارزش‌های ناهمسو با ارزش‌های خانواده شکل می‌گیرد، چه الگوهای تربیتی را باید در خانواده داشته باشیم.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا – نشست خبری همایش بین‌المللی «خانواده مقاوم؛ چالش‌های اخلاقی در جهان متحول» با حضور محمدرضا زیبایی‌نژاد، رئیس پژوهشکده زن و خانواده و دبیر علمی همایش، زهرا شریف، دبیر اجرایی همایش، عبدالحسین کلانتری، معاون فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مجید امامی، دبیر شورای عالی فرهنگ عمومی کشور در پژوهشکده زن و خانواده برگزار شد.
زیبایی‌نژاد در این نشست با اشاره به ایده و اهداف همایش خانواده مقاوم گفت: الگوهای راهبری باید کاملاً موقعیت‌مند بوده و به لحاظ شرایطی که در آن قرار گرفته‌اند، منعطف باشند. هر چه این الگو‌ها یکنواخت باشند، می‌توانند آسیب‌زا شوند و برخلاف ارزش‌های اخلاقی که باید ثابت باشند، الگوهای راهبردی باید بتوانند منعطف باشند تا در دستیابی به اهداف خود توفیق یابند. این الگوهای راهبردی در مقیاس تربیتی خود را در راهبری‌های خانواده نشان می‌دهند.
وی افزود: اگر فرض کنیم فرزندان ما در محیط‌هایی رشد می‌کنند که ساختار‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در آن‌ها همسو با ارزش‌های اخلاقی باشد که ما می‌خواهیم، الگوهای تربیتی ما در مسیر هموار حرکت می‌کنند و سختی خاصی ندارند. اما فرض کنید ساختار‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ارزش‌های ناهمسو با ارزش‌های خانواده را بسط می‌دهند. در این صورت خانواده نمی‌تواند ارزش‌های خود را به نسل بعد منتقل کند.
زیبایی‌نژاد ادامه داد: پرسش اصلی ما این است که در شرایط جهانی شدن که سیطره اخلاق نولیبرال و نسبی‌گرایی اخلاقی در دنیا رخ می‌دهد و بسط ارزش‌های ناهمسو با ارزش‌های خانواده شکل می‌گیرد، ما چه الگوهای تربیتی را در خانواده داشته باشیم که والدین براساس آن بتوانند یک مقاومت فعال، با شناخت شرایط تهدید مقاومت فعال را شکل دهند و از مسیر مقاومت پویا و نه منفعلانه، ارزش‌های اخلاقی خود را شکل دهند و در انتقال ارزش‌های اخلاقی مزیت‌سازی کنند.
وی تصریح کرد: آموزش و پرورش و نهاد‌هایی که درگیر تربیت فرزندان ما هستند، براساس چه الگویی فرزندان را تربیت کنند؟ آیا آموزش و پرورش باید رویکرد خود را در موقعیت تهدید تغییر دهد یا با همان دست فرمان جلو برود. تغییر در چه جوانبی است، در روش‌ها، محتوا و … است؟ آیا نهاد‌هایی که معطوف به خانواده عمل می‌کنند و دستگاه تبلیغی و مبلغان ما در موقعیت تهدید، باید روش کار و تمرکزشان بر مسائل دیگری باشد و یا سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کلان متفاوت خواهد بود؟ این تفاوت‌ها در چیست و چه تغییراتی باید در الگوهایمان بدهیم تا خانواده قدرت بیشتری را پیدا کند.
دبیر علمی همایش بین‌المللی «خانواده مقاوم» با اشاره به اهداف همایش یاد شده گفت: هدف ما از برگزاری این همایش، یافتن پاسخ این پرسش‌هاست و برای اینکه جامعه علمی را درگیر این همایش کنیم، محور‌هایی را برای آن درنظر گرفته‌ایم که از جمله آن‌ها رویکرد‌های نظری به مقاومت پویا در برابر چالش‌های اخلاقی، نقش جنسیتی و مواجهه فعال خانواده با چالش‌های اخلاقی و تهدیدات نوپدید، خانواده مقاوم، ارزش‌های اخلاقی و تحولات سیاسی، خانواده مقاوم و مواجهه پویا با تحولات اقتصادی و پیامد‌های اخلاقی آن، گروه‌ها و نهاد‌های خانواده بنیاد و مواجهه فعال با تهدیدات نوپدید، رویکرد نظام تربیت رسمی به مقاومت خانواده در برابر تهدیدات نوپدید، رویکرد ادبیات، هنر و رسانه به خانواده مقاوم، ارزش‌های اخلاقی و جهان متحول، خانواده مقاوم و پویا، تهدید‌ها و فرصت‌های فضای مجازی و فناوری‌های نوظهور و تاریخ اجتماعی و مقاومت پویای خانواده در برابر تحولات اخلاقی در جهان متحول و… است. این محور‌های موضوعی از طریق فراخوان مقالات، ترجمه و تألیف آثار، تجربه‌نگاری خانواده، مدارس و سمن‌های موفق، گفت‌وگو با اندیشمندان و… پیگیری می‌شود.
زیبایی‌نژاد در ادامه تصریح کرد: خانواده‌ها، نهادها، اندیشمندان، کنشگران و حاکمیت با درکی صحیح و عمیق از موقعیت کنونی و با تغییر الگوهای تربیتی و کنشگری و تحول در الگوی تولید ادبیات علمی و الگوی حکمرانی و سیاستگذاری، از الگوهای متناسب با موقعیت مقاومت، که چگونگی راهبری تربیتی، کنشگرانه، علمی و سیاستگذارانه در فضای پرتهدید را نشان می‌دهد، طرحی نو دراندازند و از مسیر مقاومت فعال، به خلق مزیت‌های نو بپردازند و از فضای جهانی شده برای بسط ارزش‌های اخلاقی بهره گیرند.
وی یادآور شد: هم‌افزایی اندیشمندان و نخبگان متعهد به ارزش‌های اخلاقی به منظور ارائه ایده‌ها، طرح‌ها و راهکار‌هایی که زمینه‌ساز توانمندی خانواده برای محافظت از ارزش‌ها و خلق موقعیت‌های جدید برای گسترش ارزش‌های اخلاقی در وضعیت تهدیدآمیز و موقعیت مقاومت باشد، ضروری به نظر می‌رسد؛ مخاطب این ایده‌ها و راهبردها، خانواده، نهاد‌های تأثیرگذار بر خانواده، جامعه نخبگانی و حاکمیت هستند.
رایزنی با کشورهای اروپایی و اسلامی
زهرا شریف، دبیر اجرایی همایش در ادامه این نشست گفت: این همایش به مدت دو روز طی ۱۲ و ۱۳ آذر سال ۱۴۰۲ در تهران و قم برگزار خواهد شد. پژوهشگران و علاقه‌مندان نیز می‌توانند تا ۳۰ شهریور چکیده مقاله خود را ارسال کنند و مهلت نهایی برای ارسال کامل مقاله، ۳۰ دی ۱۴۰۲ است.
وی افزود: با کشور‌هایی همچون عراق، لبنان، ایتالیا، آلمان و اتریش رایزنی‌هایی کرده و ایده این همایش را با آن‌ها در میان گذاشته‌ایم تا بتوانیم از اندیشمندان این کشور‌ها نیز بهره‌مند شویم.
تضعیف نهاد خانواده در ایران
عبدالحسین کلانتری، معاون فرهنگی وزارت علوم در ادامه این نشست درباره تحلیل خانواده گفت: تحلیل خانواده این است که هرگونه فهم و تحلیل از خانواده باید مبتنی بر رویکرد تاریخی باشد. رویکردی که گذشته این نهاد را بکاود و پویایی‌های آن را بررسی کند و به اکنون آن برسد و مسیری را به آینده باز کند و حتی سناریو‌ها و امکان‌های محتمل را در حوزه نهاد خانواده پیش رو قرار دهد.
وی افزود: بسیاری از تحلیل‌هایی که در ایران انجام می‌شود، تحلیل‌های منتزع و برآمده از ادبیات موجود در جهان غرب است، البته نکته تلخ ماجرا این است که این نوع تحلیل‌هایی که متکی به آن ادبیات انجام می‌شود، گاهی به خلق واقعیت‌های جدید جامعه ایران شده است و موجب شده تصویری از خانواده در اکنون و آینده ایران منعکس شود که چندان تناسبی با اقتضائات جامعه ایران نداشته است. این از ویژگی‌های نظریه در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی است که این نظریه‌ها از یک سو تبیین‌کننده واقعیت و از سوی دیگر واقعیت‌ساز هستند.
کلانتری ادامه داد: با این رویکرد، نمی‌توان انکار کرد که در سیر پویایی و تطور جامعه، نهاد خانواده در جهان و به صورت خاص در ایران مهمترین تأثیر را داشته است و به صورت خاص‌تر منطق نظام سرمایه‌داری تأثیرات بسیار بنیان‌کنی را بر نهاد خانواده داشته است. منطقی که متکی بر انباشت سرمایه است و در این مسیر همه موجودیت‌ها و هستی‌ها حکم ابزاری را برای رسیدن به آن غایت پیدا می‌کنند. از این رو هستی انسان تبدیل به ابزار می‌شود و حتی انسانیت تبدیل به ابزار می‌شود و این منطق به صورت تخریبگر همه حوزه‌ها را دربرگرفته و دربرخواهد گرفت.
وی تصریح کرد: در ایران هم این منطق تأثیر‌های مخرب خود را می‌گذارد و با وجود اینکه انقلاب اسلامی، سعی کرد مسیر تاریخی جدیدی را باز کند و در این مسیر و الگوی متفاوت رشد و توسعه و پیشرفت، به نوعی افق گشایی جدیدی را به وجود آورد، اما تأثیر‌های مخرب این منطق بر نهاد خانواده در ایران نیز تأثیرگذاشت. ما پس از جنگ، این تأثیر‌های مخرب را به نحو چشمگیری می‌بینیم. سیاست‌های تعدیل که به نوعی سیاست اقتصاد آزاد در کشور بود و آن را کلید زد و کماکان این مدل اقتصادی عمل می‌کند، نهاد خانواده را از بسیاری از کارکردهایش دور و تضعیف کرد و در مقابل خدماتی که از نهاد خانواده می‌گرفت، کمترین حمایت‌ها را از نهاد خانواده داشت.
برخورد طلبکارانه با نهاد خانواده
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به کارکردهای خانواده گفت: ما در هر مسئله از چهارشنبه سوری و اعتراضات بگیرید تا مسائل دیگر به خانواده پناه می‌بریم و انتظار داریم خانواده، ظرفیت‌های خود را پای کار بیاورد برای اینکه آسیب‌های نظام اجتماعی را تعدیل کند، اما واقعیت این است که کمترین حمایت‌ها از این نهاد انجام می‌شود. نهاد خانواده به مثابه یک نهاد سرمایه بر حساب می‌شد و تلقی این بود که این نهاد هیچ آورده‌ای ندارد، کما اینکه درباره زنان خانه‌دار نیز نگاه همین بوده است. هیچ وقت آورده اقتصادی زنان خانوار در سبد کلان اقتصادی کشور دیده نشده است. در حالی که علاوه بر این، کارکردهای سنگین عاطفی، اجتماعی، تربیتی، آموزشی و … که دارند، هیچ وقت به محاسبه درنیامده است. در واقع برخورد‌هایی که با نهاد خانواده صورت گرفته، برخورد ذیق، بسته و طلبکارانه بوده است.
وی ادامه داد: خانواده قبل از انقلاب در ایران وضعیت مشخصی داشته است، اما پس از انقلاب، با وجود تأکید‌هایی که در اسناد بالادستی وجود داشته و یا منویات و خواسته‌های رهبران انقلاب وجود داشته است، آنچه در عمل اتفاق افتاده، بی پناهی بیش از پیش نهاد خانواده بوده است. نهاد‌های خانواده روز به روز کارکردهای مفصل خود را از دست داده و در این سمت ماجرا کمترین حمایت‌ها را دریافت کرده است. از این رو مسیری که خانواده در ایران طی کرده، مقاومت در مقابل چرخ دنده‌های خرد و ویرانگر منطق نظام سرمایه داری بوده و هست. باید برای آن تمهیدی اندیشید.
کلانتری بیان کرد: اگر ما نتوانیم این منطق کلان را دستکاری کنیم و مدل محاسبه سهم خانواده در نظام پیشرفت را بازتعریف نکنیم و با همان چرتکه‌ای که بسیاری از اقتصاددانان ما با ذهن بسته خود در این مسیر پیش روی ما گذاشته‌اند، به یقین شاهد افول بیش از پیش خانواده خواهیم بود.
حمایت از خانواده و حقوق زنان
وی در ادامه گفت: حمایت از خانواده و کارکردهای آن نباید در تقابل با حقوق زنان صورت‌بندی شود. این مسئله خط خطرناکی است که گاهی از نظر تئوریک در جامعه ما صورت‌بندی می‌شود. اگر نتوانیم خانواده و تشکیل آن را در مسیر تعالی زوجین ببینیم باز هم دچار اشتباه محاسباتی شده‌ایم. امروز بخش از مقاومتی که پسران برای تشکیل خانواده دارند، مربوط به تشخص و هویتی است که آن‌ها در فردیت خود دنبال می‌کنند و ما نتوانسته‌ایم شکوه و زیبایی خانواده را به تصویر بکشیم و آن کارکرد تعالی‌بخشی که خانواده دارد و هویت‌ها را اعتلا می‌بخشد را نتوانسته‌ایم در ساحت نظر و عمل نشان دهیم. همیشه خانواده را به عنوان مانع تصویر کرده‌ایم.
کلانتری با بیان اینکه در فضای رسانه نیز کارکردهای عاطفی خانواده نیز به خوبی نشان داده نشده است، افزود: نظام سرمایه‌داری در جامعه ایران استمرار پیدا کرده است و تفرد برایش کارکرد دارد. جامعه‌ای که حتی بی‌هویتی برایش کارکرد دارد، به ویژه در سرمایه‌داری متأخر که هرگونه هویتی بخواهد دست و پاگیر شود، همچنین انسانی را می‌خواهد که بریده از هویت‌های چه ملی، مذهبی، منطقه‌ای و یا … باشد. در این مسیر اگر خانواده‌ای هم شکل بگیرد خانواده‌ای است که کمترین کارکرد را دارد. از این رو روابط که در چاچوب خانواده ساماندهی می‌شد، تبدیل به روابط ناپایدار خواهد شد و روی آن می‌شود بازار تعریف کرد، فیلم تدارک دید، نیاز‌های بازار را تأمین کرد و بسیار کمک‌کننده است تا نظام سرمایه‌داری به حیات خود ادامه دهد. از این رو باید مقاومتی در برابر این منطق خانمان‌سوز و انسان‌سوز صورت گیرد. در سطح سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها نیازمند تغییر ذهنیت‌ها هست که از منطق ذیق و تنگ اقتصادی ساده‌نگر و پیچیدگی‌های این نهاد را ببیند و آورده آن را در سبد جهانی بهتر ببیند و احصا کند.
نجات خانواده با الگوهای زیست‌بوم‌ها
مجید امامی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در بخش پایانی نشست همایش «خانواده مقاوم» گفت: تحول‌آفرینی در دولت سیزدهم در حوزه خانواده می‌تواند فرصت بزرگی برای نقد و طرح مسیر‌های جدیدی برای نجات خانواده باشد. در دولت پیشین، وقتی درباره ایده محوری نگاه فرهنگی و اجتماعی دولت صحبت می‌کردیم، نجات خانواده مطرح بود که می‌توانست و می‌تواند مهمترین مزیت و گفتمان فرهنگی و اجتماعی دولت حاضر باشد که تلاش می‌کند از فشار‌های نظام سرمایه‌داری، آزادتر و مستقل‌تر تصمیم بگیرد و این تصمیم باید مبتنی بر ارزش‌های جامعه ایرانی و اسلامی و تربیت اسلامی باشد.
وی افزود: ما ظرفیت خوبی را در رایزنی‌های فرهنگی داریم که با پژوهشگران و فعالان حوزه خانواده مقاوم مرتبط هستند و آن‌ها نگاه غیرمسلط و جایگزین در حوزه مطالعات خانواده و زنان دارند. ما می‌توانیم شاهدی بر مرجعیت ایران در حوزه پژوهش‌های خانواده مقاوم و حفظ مبادی اخلاقی در جهان رو به گذار باشیم. جهانی که از متاورس صحبت می‌کند و حتی به دنبال این است که مفهوم خانواده را به منطق سایبر درآورد و حتی به صورت جدی‌تر، خانواده را در فضای متاورس خرید و فروش کند. در این شرایط باید سخن از نجات خانواده به عنوان مشترک‌ترین ارزش بین ادیان، تمدن‌ها و فرهنگ‌ها داشت. این ارزش مشترک مرز‌های اسلام، مسیحیت، هندوئیسم و یا مکاتب دیگر را درمی‌نوردد و به معنای واقعی کلمه با مشکلات انسان معاصر روبروست.
امامی تصریح کرد: شورای فرهنگ عمومی به مثابه پارلمان فرهنگ عمومی، مهمترین وظیفه خود را نجات خانواده و تقویت ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی می‌داند که می‌تواند به صیانت از خانواده و حفظ آن، تشکیل و بقای خانواده منجر شود.
وی تأکید کرد: ما در راستای صیانت، حفظ و نجات خانواده باید به الگوهای زیست بوم‌ها و میراث مادی و معنوی خودمان رجوع کنیم و آن را الگویی برای جهان معاصر قرار دهیم. در کشورهای مختلف جهان که خانواده روزگاری محور حیات اجتماعی‌شان بود، الگو‌هایی از روابط اقتصادی، رفتار اجتماعی، رفتار زیستی، کیفیت حل مسئله در خانواده ایرانی و مسلمان وجود داشته که به واسطه روند‌های تحمیلی شهروندی، مهاجرت، نهاجم فرهنگی و و… بعضاً فراموش شده است. از این رو اگر این الگوهای مندرج در زیست بوم‌ها شناسایی و استخراج می‌شد و این وظیفه ما در نظام فرهنگی کشور بود، ما با داروخانه مجهز کلینیک نجات خانواده ایرانی مواجه بودیم.