لزوم توجه به تفاوت‌های فرهنگی و اعتقادی در مطالعه معنویت‌ها
مبلغ/ عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: یکی از اشتباهات بسیار رایج در مطالعه معنویت‌ها این است که مثلا تساهل و تسامح در اندیشه مولانا را مورد بررسی قرار داده و آن را با نگاه امروزی و مدرن در زمینه تساهل و حقوق بشر، به مولوی تحمیل می‌کنند در حالی‌که چه بسا مراد مولوی چیزی متفاوت بوده باشد.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا – نشست «روش‌شناسی مقایسه و نسبت‌سنجی معنویت‌های نوظهور و معنویت اسلامی» از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.
بهزاد حمیدیه، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در این نشست به سخنرانی پرداخت و گفت: واقعیت این است که در بحث‌ها و تحقیقات علمی خودمان بهای کمتری به روش می‌دهیم و کلی‌گویی‌های زیادی در این زمینه مخصوصاً در پایان‌نامه‌ها انجام می‌دهیم اما روش می‌تواند ما را از نتایج تحقیق مطمئن کند. انواع روش‌ها هم برای گردآوری اطلاعات و پردازش داده‌ها وجود دارد. در مورد مطالعات تطبیقی یا مقایسهای باید گفت که نیاز زیادی به آن داریم و مثلاً وقتی از معنویت سخن می‌گوییم باید دقیقاً مشخص کنیم مراد ما از معنویت چیست و آن را هم از پدیده‌های اطراف تفکیک کنیم.
مشکلات مطالعات در زمینه معنویت
وی افزود: وقتی از معنویت اسلامی صحبت می‌کنیم باید تمایزات آن را از معنویت‌های غیر اسلامی و اگر از معنویت‌های سنتی صحت می‌کنیم باید تمایزات آن را با معنویت‌های جدید نشان دهیم و این امر نیازمند مقایسه است. البته اینجا مشکلی رخ می‌دهد و آن اینکه آیا قادر به شناخت معنویت‌های بیگانه هستیم یا خیر؟ چون معنویت اساساً پدیده‌ای تجربی است و مطالعه در مورد دین می‌تواند مطالعه روی پیامدها و رفتارهای دینی باشد اما به هر حال دین مؤلفه‌های ظاهری هم دارد یعنی مسلمان را در ظاهر کسی می‌شناسیم که نماز می‌خواند، حج می‌رود و اعتقادات اسلامی را بر زبان می‌آورد و … اما معنویت دقیقاً هسته مرکزی بسیار عمیق و تجربی دین است بنابراین پیچیده‌ترین بعد و مولفه دین است و بررسی آن نیازمند تجربه است و اگر معنویتی همانند بودایی را تجربه نکرده باشیم طبیعتاً نمی‌توانیم در مورد آن حرفی بزنیم.
حمیدیه بیان کرد: مشکل بزرگی که با آن مواجه هستیم این است که آیا کسی که در معنویت اسلامی رشد پیدا کرده می‌تواند صرفاً با خواندن چند کتاب همانند «تجربه دینی بشر» یا چند کتاب در مورد بودا یا هند و خاور دور، در مورد آنها اظهارنظر کند و با آنچه در عالم اسلام وجود دارد مقایسه کند؟ مشکل وقتی بزرگتر میشود که بخواهیم معنویتی را در دو هزار سال پیش که در دل تاریخ و سنت وجود داشته را با معنویتی مقایسه کنیم که تولد آن در فضای مدرن یا پست مدرن بوده است.
انتقادات به تعمیم‌گرایی
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران یادآور شد: تعمیم‌گرایی در دوره‌ای از مطالعات تطبیقی بسیار فراگیر بوده و ذهن برخی افراد به آن معطوف شده و بر اساس آن کار کرده‌اند و مثلاً گفته‌اند خدا در همه ادیان با وجود تفاوت در کلماتی که برای بیان آن به کار برده‌اند معنایی یکسان دارد اما پس از آن وارد دوره تخصیص‌گرایی شده‌ایم. در این صورت ممکن است مفهوم خدا را در ادیان هند با مفهوم خدا در اسلام مقایسه کنیم اما باید توجه کنیم ادیان هند همانند شیوای کشمیری، دینی منحصر به فرد و اسلام هم دینی منحصر به فرد است و نباید حتماً بگوییم منظور آنها از خدا یا حیات پس از مرگ یکی است و فقط خصوصیات آنها متفاوت است بنابراین چنین دیدگاهی معتقد است که تعمیم‌گرایی باعث شده ادیان مختلف را به خوبی نشناسیم و مثلاً برداشتی مسیحی یا اسلامی از ادیان هندی نداشته باشیم چون با واقعیت تطبیق ندارد.
حمیدیه تصریح کرد: حال سؤال این است که باید به چه روشی به مطالعه ادیان و معنویت‌ها بپردازیم؟ معتقدم باید به بافت و تفاوت بافت‌های فرهنگی، اعتقادی، زمینه‌ای، اجتماعی و فکری مفاهیمی همانند مراقبه، خدا، عشق، سعادت و … توجه داشته باشیم. یکی از اشتباهات بسیار رایج این است که مثلا تساهل و تسامح در اندیشه مولانا را مورد بررسی قرار داده و آن را با نگاه امروزی و مدرن در زمینه تساهل و حقوق بشر، به مولوی تحمیل می‌کنند در حالی‌که چه بسا مراد مولوی چیزی متفاوت بوده باشد.
روش درست مقایسه معنویت‌ها
وی یادآور شد: معتقدم ما در ابتدای کار باید بنا را بر این بگذاریم که وقتی ایده یا مفهومی را در معنویت‌های جدید مقایسه می‌کنیم با ایده و مفهومی کاملا متفاوت مواجه هستیم. مثلاً وقتی از سکوت ذهن، عقل خدا یا خودآگاهی صحبت می‌کنیم، اینها را باید با آنچه در عرفان اسلامی سنتی داریم کاملاً متفاوت بدانیم سپس به مطالعه معنویت‌های نوظهور و اسلامی بپردازیم. با این روند، به شکل بهتری درک می‌کنیم که این مفاهیم و ایده‌ها در هر بافتی دارای چه معنایی هستند.
حمیدیه در پایان سخنان خود گفت: موضوع مهم این است که وقتی شخصی همانند اوشو برای مخاطبان خود صحبت می‌کند این انسان‌ها، افرادی پست مدرن هستند که به وی گرایشی خاص پیدا کرده‌اند بنابراین آنچه وارد دنیای فکری آنها میشود در یک معنای پست مدرن تفهم میشود و انسان‌های پست مدرن هم دنبال سطح هستند تا عمق و در نتیجه کلان روایت‌هایی در مفهومی همانند عشق بر آنها حاکم نیست بلکه خرده‌روایت‌ها حاکم است. این هم نکته‌ای است که در مقایسه معنویت‌ها باید در نظر داشته باشیم.
آیا این‌همانی قابل اثبات است؟
همچنین هادی وکیلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این نشست گفت: آیا در مطالعات تطبیقی دنبال اثبات این همانی بوده‌ایم و اکنون دیگر دنبال آن نیستیم یا دنبال اثبات شبیه بودن آنها هستیم؟ چون بر اساس مباحث فلسفی، هیچ چیز در این عالم شبیه چیز دیگر نیست بدین معنا اساساً این‌همانی قابل اثبات نیست اما می‌توان دنبال اثبات شبیه بودن در معنویت‌های مختلف بود.
وی افزود: یکی از موانع معنویت‌پژوهی، خطای بنیادیِ اسناد است و به نظرم لازم است به چنین مواردی هم در مطالعات معنویت‌ها پرداخته شود. در جایی گفته شد که معنویت مطالعه تجربه است اما باید در مطالعات خود مشخص کنیم که از کجا پژوهشگر می‌داند تحقیق وی مشابه است؟ در مجموع طرح دکتر حمیدیه را مبدعانه و مستند می‌دانم اما معتقدم ابهاماتی هم که در زمینه چنین تحقیقاتی وجود دارد باید برطرف شود.
روش‌های مصالعه در زمینه ادیان و معنویت
همچنین مهدی فصیحی دبیر این نشست در ابتدا گفت: شاید عمده‌ترین روش در مطالعات ادیان و معنویت‌ها، روش تطبیقی و مقایسهای بوده و امروزه عمده پایان‌نامه‌ها، مقالات و پژوهش‌ها زمینه اخلاق و ادیان و معنویت با این روش انجام میشود اما در مقابل این رویکرد شاید بتوان گفت کاری که وبر در حوزه جامعه شناسی دین انجام داد و روش تفهمی ایجاد کرد نیز برای چنین تحقیقاتی کارایی دارد. امروزه روشی نووبری هم وجود دارد که معتقد است باید در مطالعه ادیان، با نگاه تفهمی یا پدیدارشناسی اقدام کرد.
وی ادامه داد: در این صورت شخص از دل آن دین به مطالعه دین می‌‌پردازد. بنابراین این دو نگاه تطبیقی و پدیدارشناسی معمولا در مقابل هم صف آرایی کرده‌اند. البته اصلاحاتی هم در مطالعات مقایسهای صورت گرفته و نسخه‌های جدید از مطالعات تطبیقی هم وجود دارد اما سؤالاتی هم وجود دارد و باید جواب دهیم. از جمله اینکه آیا معنویت پدیده‌ای واحد است و ما با یک پدیده مواجه هستیم؟ آیا نگاه خاصی را باید در مطالعات تطبیقی ادیان انجام دهیم؟ برای پرهیز از تجانس‌های مصنوعی در زمینه معنویت باید چه اقداماتی انجام دهیم؟