بازخوانی ابعاد مختلف مبارزه امام حسن عسکری(ع) و شرایط حساس آغاز امامت امام زمان(عج) در گفت‌وگو با دکتر مهدی مجتهدی، استاد تاریخ اسلام
ما و امید ظهور و مهدی (عج) و آغاز راه…
به گزارش «مبلغ» به نقل از روزنامه خراسان، جواد نوائیان رودسری: امروز سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع) و آغاز امامت امام عصر(عج) است؛ روزی که در عین پُرمحنت و غم‌افزا بودن، برای مؤمنان نویدبخش آغازی دوباره و امید به آینده است. آینده‌ای که با مفهوم انتظار درآمیخته است و با ظهور منجی، به دوران طلایی خود می‌رسد. این روز را باید در تاریخ اسلام، یک نقطه عطف بدانیم؛ شروع دورانی جدید که در آن شیعه، از وجود مقدس امام(عج)، همچون ماهی که پشت ابر پنهان است، بهره می‌برد و می‌کوشد تا با فراهم آوردن مقدمات ظهور، شاهد آن روز بزرگ و رخداد عظیم باشد. فرا رسیدن چنین روزی، فرصتی استثنایی است برای بازخوانی تاریخ؛ تاریخی که نشان می‌دهد ورود به عصر غیبت چگونه رقم خورد؟ امامان پیشین و به خصوص امام حسن عسکری(ع) چه نقشی در طی شدن این فرایند داشتند و پس از آن امامان مقدس و نورانی، علمای شیعه چگونه به پاسداری از مفاهیم عالی عصر غیبت پرداختند؟ برای به دست آوردن شناختی بهتر از این رویدادها، با دکتر مهدی مجتهدی، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی گفت وگو کردیم؛ آن چه در پی می‌آید، مشروح این مصاحبه است.
در دوران سه امام بعد از ثامن‌الحجج(ع)، شاهد سخت‌گیری‌های روزافزون و بیش از گذشته دستگاه خلافت عباسی، نسبت به ائمه شیعه(ع) هستیم. آیا این سخت‌گیری، ارتباطی با شناخت خلفای عباسی از بشارت ولادت امام زمان(عج) داشت؟ آیا اعمال محدودیت شدید برای امام حسن عسکری(ع) و در نهایت شهید کردن آن حضرت در ۲۸ سالگی، بخشی از پروژه خلفای عباسی برای جلوگیری از تحقق آن بشارت بود؟
واقعه شهادت امام حسن عسکری(ع) را باید نقطه عطفی در تاریخ اسلام بدانیم؛ می‌گویم نقطه عطف، از این نظر که بر اساس روایتی متواتر و نقل شده از رسول خدا(ص)، در سلسله ۱۲ امامِ بعد از آن حضرت، پس از شهادت امام یازدهم(ع)، نوبت به دوران امامت آخرین امام(عج) می‌رسد که دوران خاصی است. این روایت که در اغلب کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل سنت وجود دارد، فوق‌العاده مشهور و شناخته شده است؛ منتها تنها شیعیان هستند که می‌توانند از ۱۲ امام، به صورت مستند و مشخص یاد کنند. طبق همین منابع روایی، دوازدهمین امام، مهدی موعود و منجی عالم بشریت است که جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد. این موضوع، یعنی قیام یکی از فرزندان رسول خدا(ص) نیز، فارغ از جزئیات آن که در متون شیعه کامل و دقیق آمده، در بسیاری از منابع حدیثی ذکر شده و مورد قبول و تأیید قاطبه مسلمانان است. بنابراین، ما با دو گزارش روایی بسیار مهم روبه‌رو هستیم؛ اول سلسله امامان(ع) که ۱۲ نفر بعد از رسول خدا(ص) هستند و دوم، قیام پیروزمندانه امام دوازدهم(عج). جریان خلافت عباسی، به عنوان بخشی از خاندان بنی‌هاشم که پیش از به دست گرفتن قدرت، این روایات را شنیده و از جزئیات آن آگاه بود، درباره اتفاقی که قرار بود بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع) بیفتد، نگرانی‌های عمیقی داشت. عباسیان مصداق این بیت بودند که «چو دزدی با چراغ آید / گزیده‌تر برد کالا»؛ آن ها از جزئیات روایات خبر داشتند و برای جلوگیری از افول قدرتشان، دست به کار شدند. به همین دلیل بر ائمه(ع) به شدت سخت گرفتند. باید توجه داشت که ظلم عباسیان به خاندان پیامبر(ص)، اگر بیشتر از ستم اُمویان نبود، کمتر هم نبود. این‌ها که خودشان را خویشاوندان رسول خدا(ص) می‌دانستند، بسیاری از سادات را به شهادت رساندند و به حذف فیزیکی امامان(ع) رو آوردند؛ چنین رویه‌ای را از زمان امام صادق تا دوران امام حسن عسکری علیهم‌السلام شاهد هستیم. عباسیان، به ویژه به بحث امام دوازدهم(عج) که طبق روایت رسول خدا(ص)، بساط ظلم و بیداد را جمع می‌کرد، بسیار حساس بودند و دغدغه ظهور آن حضرت، همیشه برای آن ها وجود داشت و به شهادت رساندن امام حسن عسکری(ع) اقدامی برای رفع همین دغدغه بود.
آیا ورود به عصر غیبت، ناگهانی اتفاق افتاد یا برای آن برنامه ریزی شده بود؟
ببینید ما در دوران امامت سه امام پیش از امام زمان(عج)، شاهد یک دوره «شبه غیبت» هستیم. دسترسی به امام(عج) به شدت محدود شده بود و این مسئله، باعث شد که شیعیان، بعد از هشتم ربیع‌الاول سال ۲۶۰ و ورود به دوران غیبت صغری، خیلی درگیر این مفهوم نباشند، هر چند سوالاتی مطرح بود که باید پاسخ داده می‌شد و این، با توجه به ارتباط امام(عج)، از طریق نوّاب خاص با مردم، مشکل چندانی ایجاد نمی‌کرد. دوران ۶۹ ساله غیبت صغری، با چنین وضعیتی سپری و در سال ۳۲۹ق، با رحلت آخرین نایب امام زمان(عج)، دوران غیبت کبری آغاز شد که ما همچنان در این دوره قرار داریم و حدود هزار و ۱۸۴سال از آغاز امامت آن حضرت می‌گذرد.
طبعاً با ورود به غیبت کبری، نیاز به آثاری که بتوانند پاسخگوی پرسش‌های متعدد شیعیان درباره موضوع غیبت باشند، حس می‌شد. علمای شیعه به فراخور توانایی خود در این زمینه کارهایی انجام دادند؛ به اعتقاد شما، در میان آثار تألیف شده در اوایل دوره غیبت کبری، کدام یک از جامعیت بیشتری برخوردار است؟
در بین آثاری که در این باره نوشته شده است، کتاب «کَمالُ الدّین و تَمامُ النّعْمَة»، تألیف شیخ صدوق در اوایل دوران غیبت کبری، اهمیت خاصی دارد. در این دوره، دسترسی به امام(عج)، از طریق نواب خاص ممکن نبود. شیخ صدوق هم در تاریخ شیعه، شخصیت برجسته و ویژه‌ای است؛ پدرش از شیعیان برجسته بود و چون صاحب فرزند نمی‌شد، در نامه‌ای به امام زمان(عج)، از طریق نایب خاص، تقاضا کرد که آن حضرت برای فرزند‌دار شدن وی دعا کند و پروردگار به برکت آن دعا، دو فرزند به علی بن حسین عنایت کرد که یکی از آن ها، شیخ صدوق بود. پدرِ شیخ صدوق، خودش از مؤلفان خوب شیعه است و کتاب «الإمامة والتبصرة من الحیرة» را به رشته تحریر درآورده. شیخ صدوق در سفری برای زیارت مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع)، هنگامی که به نیشابور رسید، با انبوه سوالات شیعیان درباره مسئله غیبت روبه‌رو شد؛ این بود که بعد از بازگشت از سفر زیارتی، تصمیم گرفت کتابی در این زمینه تألیف کند؛ اما نمی‌دانست که این اثر را باید چگونه آغاز کند و به اتمام برساند؟ چنان که شیخ در ابتدای کتاب «کَمالُ الدّین و تَمامُ النّعْمَة» آورده‌است، چگونگی ساختار و شکل نگارش کتاب را در رؤیایی که به محضر امام عصر(عج) شرفیاب شده بود، از آن حضرت آموخت و هنگامی که از خواب بیدار شد، به عبادت پرداخت و روز بعد، نگارش کتاب را آغاز کرد. او این کتاب را با بررسی غیبت در دوران انبیای الهی آغاز کرده است و موضوع آن را، به عنوان آزمونی از آزمون‌های الهی به مخاطبان ارائه می‌کند. نکته جالبی که به غیر از متن آموزنده و عالی کتاب، باعث جلب نظر مخاطب می‌شود، عنوان آن است. شیخ صدوق این عنوان را از آیه سوم سوره مبارکه مائده گرفته که می‌فرماید: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا». شأن نزول این آیه، واقعه غدیرخم است و انتخاب عنوان کتاب از سوی شیخ صدوق، این نکته را به ذهن متبادر می‌کند که روز هشتم ماه ربیع‌الاول، در کنار ماتم و عزای شهادت امام حسن عسکری(ع)، پیامی نویدبخش برای مؤمنان دارد که غدیری دیگر برای بیعت دوباره با امام زمان(عج) فرا رسیده است.