شبیه‌سازی‌های سطحی فلسفه پیاده‌روی اربعین را کمرنگ می‌کند
مبلغ/ عباس خامه‌یار، فعال فرهنگی عرصه بین‌الملل، اربعین را پدیده‌ای کم‌نظیر و بین‌المللی توصیف کرد و گفت: فاصله از نجف تا کربلا و از غدیر تا عاشورا، فلسفه و مفهوم خاصی دارد و نباید با شبیه‌سازی‌های سطحی و ناخواسته این فلسفه را کمرنگ کنیم.
به گزارش «مبلغ»، در سالیان اخیر پیاده‌روی اربعین از پدیده‌هایی است که بسیار مورد توجه مسلمانان و حتی غیر مسلمانان منطقه قرار گرفته است و خیلی‌ها یک سال در انتظار این روزها هستند. گفته‌اند اولین زائران اربعین شهادت امام حسین(ع)، جابربن عبدالله انصاری بود که در چهلمین روز شهادت حضرت در کربلا حاضر شد و این سنت حسنه بعد از چندین قرن به نمادی برجسته و اثرگذار برای شیعه تبدیل شد.
ایکنا برای بررسی جایگاه و اهمیت این رویداد، با عباس خامه‌یار، استاد دانشگاه و معاون فرهنگی دانشگاه ادیان که تجربه زیادی در امور بین‌المللی دارد، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.
کارکرد معنوی، اخلاقی و انسان‌سازی اربعین را چه چیزهایی می‌دانید؟
علما همواره بر کارکرد معنوی، انسان‌سازی و تربیتی اربعین و زیارت تأکید کرده‌اند. قدمت این پیاده‌روی در میان شیعیان به بلندای تاریخ آن است و باعث تحول در تاریخ شیعه و ارتقای آن شده است. اربعین در تاریخ اسلام بی‌بدیل و منحصربه‌فرد است و بنا بر اقوالی، در زمان ائمه(ع) با وجود فشارها و اختناق شدید هم وجود داشت. جابر انصاری، از صحابه پیامبر و امام علی(ع)، از بنیانگذاران این حرکت به شمار می‌رود و در اولین اربعین به محل شهادت امام حسین(ع) رفت. در دوره معاصر هم شیخ مرتضی انصاری این حرکت را به عنوان نماد برای شیعیان معرفی کرد و به محض اینکه به منطقه غاضریه می‌رسید، با آب فرات غسل می‌کرد و پیراهن نو می‌پوشید و بوی خوش استعمال می‌کرد و وقتی به سر مبارک می‌رسید، سه مرتبه الله اکبر می‌گفت و بیهوش می‌شد و بعد از آنکه به هوش می‌آمد السلام علیک یا آل الله بر زبانش جاری می‌شد.
این سنت مدتی فراموش شد، اما میرزا حسین نوری آن را احیا کرد. اولین بار در عید قربان شروع و در مدت ۳۰ روز از نجف به کربلا می‌‌رسیدند و آخرین بار در سال ۱۳۱۹ این راهپیمایی را انجام دادند و علمای بعد از ایشان هم این سنت را تداوم بخشیدند. میرزا جواد تبریزی و سیدمحسن امین، مؤلف کتاب «اعیان الشیعه» به مدت بیش از ده سال این کار را کردند و زیارات مخصوص عاشورا، اربعین ، عرفه، غدیر و … را به جا آوردند و بارها به همراه جمعی از طلاب جبل عامل و نجف اشرف پیاده به سمت کربلا رفتند.
آیت‌الله میرزای نائینی و علامه امینی و… هم این سنت را حفظ کردند و در مورد راهپیمایی اربعین خاطرات بسیار زیبایی را از شهید مدنی یاد کرده‌اند. همچنین محمدعلی موحدی ابطحی، که هم‌بحث امام موسی صدر بود، گفته است که آقا مصطفی خمینی در راهپیمایی و پیاده‌روی اربعین حضور پررنگی داشت. مرحوم درچه‌ای نیز گفته است که آقا مصطفی با پای برهنه به خواندن اشعار دیوان شیخ محمدحسین غروی دعوت می‌کرد و شانه‌هایش بالا و پایین می‌رفت و علمای امروز مانند آیات عظام مکارم شیرازی، سیستانی، وحید خراسانی، بهجت و جوادی آملی هم مطالب ارزشمندی را درباره اربعین بیان کرده‌اند.
مقام معظم رهبری هم در درس خارج بارها به این موضوع اشاره کرده‌اند. ایشان فرموده‌اند که این پدیده بی‌نظیر و حرکتی عظیم و ترکیبی از عشق و ایمان و عقل و عاطفه و از ویژگی‌های منحصربه‌فرد عاشقانه و مؤمنانه مردم کشورهای جهان است. از راه دور به حال زائران اربعین غبطه می‌خورم و آرزو می‌کنم که ای کاش همراه شما بودم. پس این همه سفارش حتماً کارکردهای اخلاقی و معنوی و تربیتی دارد و زیارت همه ائمه(ع) به خصوص امام حسین(ع) واجد چنین کارکردی است.
براساس روایات، زیارت اربعین نشانه ایمان است. البته این به معنای حضور در کربلا نیست و می‌توان از راه دور هم این زیارت را خواند. فرموده‌اند به پشت بام خانه برو و به سمت راست و چپ حرکت کن و سرت را به سمت آسمان بلند کن و بعد به سمت قبر مبارک خم شو و بخوان السلام علیک یا اباعبدالله… زیارت اربعین نشانه شیعه بودن است؛ امام صادق(ع) در مورد ثواب پیاده‌روی اربعین فرمودند کسی که با پای پیاده به پیاده‌روی اربعین برود خداوند به خاطر هر قدمی که برمی‌دارد یک گناه او را می‌بخشد و یک حسنه برای او ثبت خواهد کرد و یک درجه به مرتبه او افزوده می‌شود.
طبق نقل شیخ طوسی، امام حسن عسکری(ع) خواندن و به جا آوردن زیارت اربعین را از نشانه‌های ایمان افراد می‌دانند. به هر حال این راهپیمایی ظرفیت عظیمی است که باید از آن بهره‌برداری کنیم. در دایره راهپیمایی اربعین، معنویت، اخلاق، انسان‌سازی، ایثار، همدردی و یکسان بودن با دیگران موج می‌زند و اوج یگانگی احساس و عاطفه و سرشار از درس‌های معنویت و اخلاق است. البته این موضوع عمق فلسفی و اعتقادی هم دارد و باید با کالبدشکافی اربعین به کنه آن پی برد. کلمه اربعین در اسلام مقدس است. در حدیث آمده است: «من اخلص لله اربعین صباحا جرت ینابیع الحکمه…»؛ همچنین ریشه قرآنی دارد: «وَ واعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ…»؛ حداقل زمان برای خالص کردن درون ۴۰ روز است و انسان در ۴۰ سالگی به پختگی می‌رسد و نضج و رشد فکری و معنوی پیدا می‌کند و بعثت پیامبر(ص) در ۴۰ سالگی است، یعنی در اوج پختگی و کمال. عقل اولین مخلوق خداوند است و امام حسین(ع) تجسم عقل است عقلی که به صورت عشق درآمد و نباید این ابعاد و فلسفه را دور نگه داریم و به آن بی‌توجه باشیم.
در سال‌های اخیر دیده شده است که در کنار پیاده‌روی اربعین شبیه‌سازی‌هایی انجام شده، نظر شما درباره این موارد چیست؟
زیبایی اربعین به خاطر منحصربه‌فرد بودن آن است. فقط سالی یکبار اجرا می‌شود و مبدأ و مقصد آن پرمغز و پرمعناست و از سرچشمه امامت آغاز می‌شود و به شهادتگاه و قتلگاه می‌رسد. این مسافت از نجف تا کربلا و از غدیر تا عاشورا همگی دارای فلسفه و مفهوم خاصی است و نباید با شبیه‌سازی‌های سطحی ناخواسته این فلسفه را کمرنگ و کم‌سو کنیم و از بین ببریم و زیبایی اربعین و عمق فهم و شعور و عقلانیت و اخلاق، ایثار و نیز جوانمردی را با حرکت‌های سطحی مخدوش کنیم.
وقتی حرکت‌های عظیم به طرزی ناشیانه به حرکت‌های سطحی تنزل یابد، می‌تواند جایگاه و فلسفه اربعین را خدشه‌دار کند. باید مقام و زیبایی پیاده‌روی اربعین را از بُعد تاریخی، زمانی و مکانی و نیز مفاهیم فاخر و والای نهفته در آن را نگه داریم و نباید آن را در ظرف‌های زمانی و مکانی دیگری به صورت ناشیانه شبیه‌سازی کنیم. باید عظمت و جایگاه این راهپیمایی و پیاده‌روی عاشقانه پاس داشته شود و با قوت هرچه بیشتر از آن حمایت کنیم.
گاهی عظمت پیاده‌روی اربعین را به عنوان یک مراسم شیعی در برابر حج قرار می‌دهند. چقدر با این نگاه موافقید؟
متاسفانه این کار به صورت جاهلانه از طرف دوستان نادان یا غافل و به صورت عامدانه از طرف دشمنان مطرح می‌شود و سعی می‌کنند تا تقابل بین حج و اربعین را پررنگ و به مسئله‌ای اصلی برای به حاشیه کشاندن آن تبدیل کنند. دولت‌های اموی سب و لعن را در منابر نسبت به وجود مقدس امام علی(ع) رواج دادند تا بین امامت و حج فاصله بیندازند و امروز هم دشمنان عامدانه به اینگونه تقابل‌‌ها دامن می‌زنند.
در دوره حکومت صدام، ترور و عملیات انتحاری علیه زائران امام حسین(ع) بسیار رواج داشت. فضای رسانه‌ای و تبلیغاتی ضد این حرکت فعال بود و امپراتوری‌های وابسته به استکبار سعی می‌کردند که آن را در برابر حج قرار دهند. آقای نوری مالکی چند سال قبل گفت که کربلا قبله عشاق و شیعیان است و روزنامه الشرق الاوسط سخن او را دستاویزی قرار داد تا بگوید شیعیان کربلا را به جای کعبه به عنوان هدف و قبله خود قرار داده‌اند. این ویدئو به صورت حساب‌شده نشر داده شد و دشمن درصدد چنین کارهایی است تا به مسلمین اهل سنت بباوراند که قبله و کعبه شیعیان حرم امام حسین(ع) است. همچنین گاهی ما در این‌باره ناخواسته و جاهلانه دست به مقایسه می‌زنیم و آن را دستاویز دشمن می‌کنیم. مانند این سخن که مناسک اربعین از حج گسترده‌تر، عظیم‌تر و زیباتر است.
حج یک فریضه و واجب شرعی است، ولی راهپیمایی یک عمل عاشقانه مستحب است و نباید به این تقابل دامن زد، ولی متاسفانه این نکته مورد غفلت قرار می‌گیرد. حج ابعاد تقریبی وسیعی دارد و اربعین هم در راستای ایثار و انقلاب امام حسین(ع) به عنوان محور وحدت مطرح است و باید از ظرفیت بی‌نظیر اربعین برای وحدت امت اسلامی بهره ببریم. این اتفاق بزرگی است که ۲۰ میلیون نفر همزمان به سمت کربلا حرکت کنند و این رویداد می‌تواند باعث افزایش نوع‌دوستی، معارفه، همگرایی و همدلی بیشتر ادیان شود.
کارکردهای اربعین را در عرصه بین‌المللی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در جهان، پدیده پیاده‌روی اربعین با همگرایی دینی و دعوت از موحدین عالم همراه است. حضور برخی مسیحیان در این مراسم جالب است. همچنین تقویت جبهه مقاومت از دستاوردهای آن است. بنابراین نباید جریان اربعین را بد تفسیر کرد و آن را منحرف کرد، بلکه باید با این حرکت جمعی جلوی انحرافات درباره عاشورا را، که از سوی تشیع انگلیسی القا می‌شود، بگیریم. باید جریان اربعین را پدیده‌ای بشردوستانه و انسان‌دوستانه و جهانی تلقی کنیم. اربعین تاکید بر پیوند عاشقانه با امام حسین(ع) و مصداق این جمله است: «شیعتنا خلقوا من فاضل طینتنا، یفرحون بفرحنا و یحزون بحزننا.»
در واقع اربعین ادامه نهضت عاشورا و بازخوانی و تداوم آن است. عاشورا یک حرکت عظیم اصلاحی عمیق در مدار توحید بود. امام حسین(ع) فرمودند: «إِنّی لَمْ أَخرُجْ أَشِراً و لا بَطِراً و لا مُفْسِداً و لا ظالِماً، إِنَّما خَرجْتُ لِطَلَبِ إلاصلاحِ فی أُمَّةِ جَدّی، أُُریدُ أنْ آَمُرَ بالمَعروفِ و أنهی عَنِ المنکَرِ وَ اَسیرُ بِسیرَةِ جَدّی و أبی»؛ حرکتی برای مبارزه با فساد و انحراف و استبداد و دیکتاتوری است. کمااینکه امام(ع) فرمودند که من با کسی مانند یزید بیعت نمی‌کنم. امام(ع) را بین مرگ و بیعت مخیر کردند و ایشان شعار هیهات منا الذله سر دادند. اربعین تعظیم شعائرالله است و قرآن تعظیم شعائر را نشانه تقوای قلوب برشمرده است و در مورد تعظیم شعائر عاشورایی اگر ریا در کار باشد ایرادی نگرفته‌اند. طبق روایت، «من بکی و ابکی …»؛ یعنی اگر کسی خودش گریه کند یا دیگران را به گریه بیندازد یا تباکی کند، بهشت نصیب او خواهد شد.
امروز اربعین حرکتی سیاسی، فرهنگی و اعتقادی و نیز تابلوی بسیار زیبایی از معنویت است و نوعی نشانه و نماد برای شیعیان و بازگشت به دین محسوب می‌شود و بر نخبگان و سیاستمداران و سیاست‌های جهانی اثرگذار است و در این دنیای مادی عظمت اربعین جلوه خاصی دارد. البته برای پیاده‌روی اربعین شاخصه‌هایی مانند نماز اول وقت، عطوفت، رأفت، ایثار، مودت و نوع‌دوستی وجود دارد و در این ایام شاهد تجلی بسیاری از آنها هستیم. اربعین بیعت عملی و واقعی با سرور شهیدان و پاسداشت آرمان‌هاست، کمااینکه در زیارت می‌خوانیم: «یا لیتنی کنت معکم…»
با وجود این همه مناسک مذهبی در میان مسلمانان مثل حج و اربعین، چرا امت اسلامی در جهان جایگاه والایی ندارد و از نظر پیشرفت‌های علمی و فنی، از ملل غیرمسلمان عقب‌تر است و جنگ و مشکلات در امت اسلامی وجود دارد؟
نباید با پدیده اربعین صرفا مواجهه احساسی و عاطفی داشته باشیم، بلکه باید نگاهمان فلسفی، عقلانی و منطقی باشد. اگر عمق آن را بررسی کنیم، تاثیر آن در رفتارهای سیاسی اجتماعی جامعه بیشتر خواهد شد. نباید گرفتار آفت بزرگ کمیت‌گرایی شویم و از کیفیت غافل شویم. شهید مطهری و بزرگان دیگر همیشه انحرافات پیش‌آمده در حوادثی مانند عاشورا را گوشزد کرده‌اند و اربعین هم مستثنا نیست. هر وقت عمق چنین پدیده‌هایی را نگریسته و از قشری‌گری دور شده‌ایم، موفق‌تر بوده‌ایم و هرگاه نگاه احساسی و سطحی داشته باشیم، عواطف و احساسات ما با کمترین چالش از بین می‌رود.